བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་
༄༅། བོད་རྒྱལ་རབས་དེ་སྤྱིར་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཧ་ཅང་འབྲེལ་ཡོད། རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་བོད་རིགས་དང་ སོག་རིགས་ མན་ཇུ་རིགས་སོགས་ཀྱི་རིག་གནས་འཕེལ་རྒྱས་དང་འབྲེལ་ཡོད་ མ་ཟད་སྔོན་བྱོན་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་མཁས་ཅན་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་ནང་ཆོས་རྒྱུད་འཛིན་པ་ཡིན།།བོད་གངས་ཅན་ཞེས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཆེན་པོ་འདི་ཉིད། ཆེས་སྔ་བའི་དུས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ཆ་ཤས་རྒྱ་ཆེ་བ་རྒྱ་མཚོ་ཡིན་པ་དང༌། རིམ་གྱིས་མཚོའི་རྒྱུན་སྐམ་ནས་ཡུལ་ལྗོངས་ཆགས། དེ་ནས་མིའི་འགྲོ་བ་བྱུང་ཞིང༌། དེ་ཡང་མིའི་འགྲོ་བ་ནི་འཕགས་མཆོག་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་རྣམ་སྤྲུལ་ཕ་སྤྲེའུ་བྱང་ ཆུབ་སེམས་དཔའ་དང༌། མ་སྒྲོལ་མའི་རྣམ་སྤྲུལ་མ་བྲག་སྲིན་མོ་གཉིས་དུས་པ་ལས་ བྱུང་བ་ཡིན་པ་རེད། གངས་ཅན་བོད་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ས་ཁྱོན་ནི་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་འབུམ་ ༢༥ ཡིན་ཞིང༌། རྒྱ་ཁྱོན་དེ་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱ་ཁྱོན་ལྔ་བཅུ་ཙམ་ཞིག་ཡིན་པ་དང༌། ཁོར་ཡུག་ནི། ཤར་དུ་རྒྱ་ནག་དང༌། མན་ཇུ། སོག་པོ། ནུབ་ཏུ་བལ་ཡུལ་དང༌། རྒྱ་གར། པ་ཀི་སི་ཐན། ཨབ་གྷ་ནི་སི་ཏན། བྱང་དུ་ཏུར་ཀི་སི་ ཏན་དང༌། ཨུ་རུ་སུ། ལྷོ་རུ་འབྲུག་དང༌། འབྲས་ལྗོངས། འབར་མ། བྷང་ལ་སྡེ་ཤི་བཅས་ཀྱི་དབུས་སུ་གནས་ཡོད། དེ་ལྟ་བུའི་རྒྱ་ཁྱོན་ཅན་གྱི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་དེ། སྤྱི་ལོ་མ་བྱུང་བའི་ལོ་ ༡༢༧ གོང་རྒྱལ་པོའི་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་བྱུང་བ་ནས་བཟུང་རྒྱལ་པོ་གླང་ དར་མའི་བར་མི་ལོ་དགུ་བརྒྱ་ལྷག་གི་རིང་ཆོས་དང་སྲིད་ཀྱི་བྱུང་བ་མཐའ་ཡས་པ་བྱུང། སྤྱི་ལོ་ ༩༠༠ ཙམ་ནས་མི་ལོ་ ༣༤༧ ཙམ་རིང་བོད་ཡུལ་མདོ་སྟོད་སྨད་དང༌། དབུས་གཙང་བཅས་པ་སིལ་བུར་འཐོར་ཏེ་བོད་ཁམས་ཉམས་རྒྱུད་ཇེ་ཆེར་གྱུར། རིམ་པས་ས་སྐྱའི་ཁྲི་རབས་ཉི་ཤུས་ལོ་ ༩༦ རིང་བོད་སྤྱི་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཞིང༌། དེ་རྗེས་ཕག་མོ་གྲུབ་པ་ཁྲི་རབས་བཅུ་གཅིག་གིས་ལོ་ ༨༦དང༌། རིན་སྤུངས་པ་ཁྲི་རབས་བཞི་ནས་ལོ་ ༡༣༠ དང༌། སྡེ་པ་གཙང་པའི་ཁྲི་རབས་གསུམ་གྱིས་ལོ་ ༧༦ བཅས་དབང་སྒྱུར། དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་དུས་རབས། སྤྱི་ལོ་ ༡༦༤༢ ནས་ ༡༩༥༠ བར་ལོ་ ༣༦༧སོགས་ཡིན།
ཕྱིའི་བཀོད་པ། རྩོམ་སྒྲིག
སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་ནི་འཇིག་རྟེན་འདིར་ཆགས་སྔ་ཞིང་དེང་དུས་ཀྱི་གོ་ལ་ཧྲིལ་པོ་འདི་ཉིད་འགྲུབ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱུའི་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་པ་དང༌། ཡུལ་འདི་སྐམ་སར་གྱུར་པ་ནས་དབུ་བརྩམས་ཏེ་སྟོད་མངའ་རིས་ནས། སྨད་མདོ་ཁམས་བར་གྱི་སྤྱི་མིང་ལ་བོད་ཡུལ་ཞེས་པའི་ས་ཆ་འདི་བྱུང༌། ཡུལ་འདི་ཐོག་མར་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ལ་ལོ་གྲངས་དུང་ཕྱུར་མང་པོའི་རིང་ས་ཐམས་ཅད་འཕུར་ཞིང་བརྡབ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་རིམ་བཞིན་གྱེན་དུ་འཕར་ཏེ། དེང་དུས་འཛམ་གླིང་ཡང་རྩེའི་སྐམ་ས་ཆེན་པོ་འདི་ཉིད་བྱུང་བ་ནི་ཚན་རིག་མཁན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་དགོངས་པ་གཅིག་མཐུན་དུ་ངོས་འཛིན་གནང་གི་ཡོད།
ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་དང་ལྡན་པའི་འཇིག་རྟེན་ཡང་རྩེའི་ཐོག་གི་གངས་རིའི་ལྗོངས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཆེན་པོ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ཤར་ཕྱོགས་སུ་རྒྱ་ནག་དང༌། ལྷོར་རྒྱ་གར། ནུབ་ཏུ་པ་ཀི་སི་ཐན། བྱང་ཕྱོགས་ལི་ཡུལ་རྣམས་ཀྱི་ས་མཚམས་དང་འབྲེལ།
སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོའི་《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་》ལས། ཤར་རྒྱ་ནག་དང༌། ཁྲི་བརྟན། ལྷོ་ན་རྒྱ་གར་དང་ཁ་ཆེ། ནུབ་ན་སྟག་སྡེ་དང་གཟིག་འཕན་གཉིས། བྱང་ན་ཁྲོམ་དང་གེ་སར་གཉིས། དབུས་ན་བོད་ཡུལ་གངས་ཀྱི་ར་བ་དགུ་ཟེར།
བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཆགས་ཚུལ་སྐོར་འདིར་གཟིགས་རོགས། རྩོམ་སྒྲིག
གནའ་བོའི་དུས་རབས། རྩོམ་སྒྲིག
སྤྱི་ལོ་1999ལོའི་ཟླ་6ཚེས་2ཉིན་ཀྲུང་དབྱང་བརྙན་འཕྲིན་ལས་ཁུངས་ནས་གསལ་བསྒྲགས་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཀན་སུ་ཞིང་ཆེན་གྱི་ས་ཁུལ་ཞིག་ན་མི་རུས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་ཞིག་ཐོན་པ་དེ་ལ་ལོ་ངོ་ས་ཡ་གཉིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པ་གཏན་འབེབས་བྱས་པ་དང། སྤྱི་ལོ་1998ལོར་ཆབ་མདོའི་བྲག་གི་ངོས་ལ་མིའི་རྐང་རྗེས་རྨི་ཁྲེ་གང་ལྷག་ཡོད་པ་ཞིག་རྙེད་པ་དེ་ཆེད་རམས་པ་ཚོས་ལོ་ངོ་དུང་ཕྱུར་ལྷག་ཕྱིན་པར་གསུངས་པ་ལྟར་ན། ཡུལ་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་བྱུང་ནས་ལོ་དུང་ཕྱུར་ཕྱིན་པར་རྟོགས་ཐུབ།
གནའ་དུས་ཀྱི་བོད་མི་ཁ་ཅིག་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་ཉེ་འགྲམ་ལྷོ་ཁ་རྩེད་ཐང་ཁུལ་གྱི་མགོན་པོ་རིའི་བྲག་ཕུག་ཏུ་གནས་བཅས་ཏེ་འཚོ་བ་སྤྱོད་པ་ལས་རིམ་བཞིན་མི་རུ་འགྱུར་ཏེ་དེང་དུས་ཀྱི་བོད་མི་འདི་བྱུང༌། སྐབས་དེའི་མི་རྣམས་ལ་དཔོན་གཡོག་གི་གྲལ་རིམ་དང༌། ས་ཁོངས་དང་སྡེ་རིས་ཀྱི་ཁྱད་པར། ཕུ་ནུ་དང་གཉེན་ཉེའི་ཐ་སྙད། རང་སྡེ་དང་དགྲ་སྡེའི་ཆགས་སྡང༌། གྲོང་དང་ཁྱིམ་ཚང་གི་རྣམ་པ་གང་ཡང་མེད་པར་མི་ཐམས་ཅད་ཐོབ་ཐང་འདྲ་མཉམ་གི་སྒོ་ནས། བཅུ་ཚོ་ཁ་ཤས་ཁྱུ་ཤོག་རེ་བྱས་ཏེ་རི་བོའི་ཞོལ་དང༌། རྒྱ་མཚོའི་འགྲམ། ནགས་ཀླུང་གི་ཁྲོད་སོགས་སུ་ཉུལ་སྟེ་དབྱུག་པ་དང་རྡོ་གྲི་ཙམ་གྱི་ལག་ཆ་ལ་བརྟེན་ནས་རི་དྭགས་རྔོན་པ་དང༌། ཤིང་འབྲས་ཟ་ཞིང་ཤིང་ལོ་གྱོན་པ་སོགས་ཀྱི་འཚོ་བ་རོལ་བཞིན་ཡོད་ལ། རྗེས་སུ་རྩི་ཤིང་གི་འབྲས་བུ་དང་ཉེ་འཁོར་གྱི་སྔོ་ཚོད་དག་གིས་འཚོ་བའི་དགོས་མཁོ་སྐོང་མི་ཐུབ་པར་བརྟེན་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་བརྒྱུད་ཀྱི་ཟོ་དང་ས་ཁུལ་དུ་ས་ཞིང་རྐོ་འདེབས་ཀྱི་ལས་ཀའི་འགོ་ཚུགས་ཏེ་བུ་ཚ་ཕྱི་མ་རྣམས་ལ་སོ་ནམ་གྱི་ལས་ཀ་བསླབས་པ་ཡིན་ཏེ། དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་དུའང་ཡུལ་ལ་སྔ་བ་ཡར་ཀླུང༌། ཞིང་ལ་སྔ་བ་ཟོ་དང་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་བཞིན་ནོ།
རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་དང་གསར་པའི་དུས་སྐབས། རྩོམ་སྒྲིག
སྤྱི་ལོ་1956ལོར་ནག་ཆུའི་ས་ཁུལ་དུ་གནའ་བོའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཤུལ་ལུས་རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་རིགས་གཉིས་རྙེད་པ་དང༌། དེ་རྗེས་གཉའ་ལམ་དང༌། དིང་རི། ཤན་ཚ། སྤུ་ཧྲེང༌། སུམ་མདོ། རྣམ་གླིང་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་ནས་རྡོ་ཆས་རྙིང་པའི་དུས་རབས་ཀྱི་གནའ་རྫས་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་ཤིག་རྙེད་པར་བརྟགས་ན་བོད་འདིར་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཕྲག་གི་གོང་དུ་རོང་འབྲོག་གཉིས་ཀའི་ཡུལ་དུ་མི་རྣམས་འཚོ་ཞིང་གནས་པར་ངེས་ཏེ། འདི་ནས་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཕྲག་ཙམ་གྱི་གོང་དུ་འཇིག་རྟེན་འདིར་མཚོན་ཆ་དང༌། ལག་ཆ་བཟོ་རྒྱུའི་ལག་རྩལ་ཡར་རྒྱས་བྱུང་བའི་དུས་རབས་ཤིག་ཏུ་སླེབས་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་རིག་པའི་ཆེད་རམས་པ་རྣམས་ཀྱིས་བཞེད་པ་གཅིག་ཏུ་མཐུན།
ཨེ་ལྗིབ་ཕུ་ཐི་ཡུལ་དུ་ཡོད་པའི་ལོ་ངོ་འབུམ་གསུམ་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་དེ་དག་དང་ང་ཚོ་བོད་ཡུལ་གྱི་རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་དེ་དག་བཟོ་དབྱིབས་རྣམ་པ་ཀུན་ཏུ་མཚུངས་པས་དེ་ལྟར་ན་བོད་ཀྱི་རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་དེ་དག་ལའང་ལོ་ངོ་འབུམ་གཉིས་དང་གསུམ་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པར་སེམས་སོ། གཞན་ཡང་དེང་དུས་བྱང་ཐང་མི་མེད་ལུང་སྟོང་གི་ས་ཆ་ཁ་ཤས་ཀྱི་ས་འོག་ནས་གནའ་རྫས་རྙེད་རྒྱུ་ཡོད་པ་འདི་དག་ལ་དཔྱད་ན། བསྐལ་པ་ཡ་ཐོག་གི་དུས་རབས་རྣམས་སུ་བོད་ཡུལ་བྱང་ཐང་གི་ས་ཁུལ་འདི་དག་དེང་དུས་ཀྱི་གནམ་གཤིས་ལྟར་གྲང་ལྷགས་ཆེ་བ་ཞིག་མ་ཡིན་པར། འགྲོ་བ་མི་ཡི་རིགས་རྣམས་འཚོ་གནས་བྱེད་སའི་དྲོ་ཞིང་འཇམ་ལ་ཡངས་པའི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན་པར་ཤེས་ཐུབ།
སྤྱི་ལོའི་གོང་གི་ལོ་ངོ་སུམ་སྟོང་ཡས་མས་སྐབས་ནས་བོད་མི་རྣམས་ལ་གཏན་འཁེལ་གྱི་སྡོད་ས་ཡོད་པར་གྱུར་ཏེ་ཞིང་འབྲོག་གི་ལས་ཀ་བྱེད་ཅིང་འཚོ་བ་སྐྱེལ་བཞིན་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་པར་མ་ཟད། ཁབ་དང༌། འབུག རྫ་ཆས་རི་མོ་ཅན། གཡང་ཊི་སོགས་ཉེར་མཁོའི་ལག་ཆ་དང་རྒྱན་ཆ་སོགས་ཡོད་པ་འདི་དག་ལ་བལྟས་ན་སྐབས་དེའི་བོད་མིའི་ཤེས་རིག་ལག་རྩལ་གྱི་ཆུ་ཚད་དེ་སྐབས་དེའི་སྔོན་ཐོན་མི་རིགས་དག་ལས་མི་དམན་པ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་གསལ་ཏེ། རྒྱ་ནག་གི་ཡང་ཧྲའོ་གནའ་རྫས་དང༌། ལོང་ཧྲན་གནའ་རྫས་སོགས་དང་ལག་རྩལ་གྱི་ཆུ་ཚད་འདྲ་པོར་སླེབས་ཡོད་པ་མངོན་སུམ་མིག་གི་སྤྱོད་ཡུལ་དུ་གྱུར། ཆུ་གོང་གནའ་ཤུལ་དུ་བམ་རོ་སུམ་ཅུ་ཙམ་སྦས་པའི་ཉེ་འགྲམ་ན། ས་དོང་བཅུ་ལྷག་ཙམ་གྱི་ནང་དུ་ལག་ཆ་སྣ་ཚོགས་དང༌། རྒྱན་ཆ། སེམས་ཅན་གྱི་རུས་པ་སྣ་ཚོགས་བཅས་རྙེད་པ་འདི་དག་ལ་དཔྱད་ན། གནའ་རྫས་དེ་དག་ནི་མི་ཤི་བའི་རྗེས་སུ་རང་གི་གོས་རྒྱན། ལག་ཆ། གཅེས་ནོར་སོགས་ལྷན་དུ་སྦས་པའི་རྟགས་ཡིན།
གདོད་མའི་མངའ་བསྒྱུར། རྩོམ་སྒྲིག
- དུས་རབས་དང་པོ། དམར་འཇམ་ལྷའི་དུས་
- དུས་རབས་གཉིས་པ། མ་སངས་གཉན་གྱི་དུས་
- དུས་རབས་གསུམ་པ། འཕྱེ་བོ་ཀླུ་དབང་བྱས་ངམ་གྱི་དུས་
- དུས་རབས་བཞི་པ། གནོད་སྦྱིན་ནག་པོ་བཙན་གྱི་དུས་
- དུས་རབས་ལྔ་པ། གཉའ་རིང་ཕྲག་མེད་སྲིན་དབང་བསྒྱུར་བྱས་པའི་དུས་
- དུས་རབས་དྲུག་པ། རེ་སྡེ་མགོ་གཡག་བདུད་ཀྱིས་དབང་བསྒྱུར་བའི་དུས་
- དུས་རབས་བདུན་པ། འགོང་པོ་སྤུན་དགུས་དབང་བསྒྱུར་བའི་དུས་
- དུས་རབས་བརྒྱད་པ། རྨུ་རྒྱལ་ཁོ་རྗེའི་དུས་
- དུས་རབས་དགུ་པ། མ་སངས་རུས་དགུའི་དུས་
- དུས་རབས་བཅུ་པ། ཟ་རམས་སྐྱེས་དྲུག་གི་དུས་
- དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པ་ རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་
- ཐ་མར་ སིལ་མ་བཞི་བཅུའི་དུས་རབས་
དེ་ལྟར་བོད་ཀྱི་ཡུལ་འདིར་གདོད་མའི་མངའ་བསྒྱུར་དུས་རབས་མི་འདྲ་བ་དེ་དག་དུས་ནམ་ཞིག་ཙམ་ནས་བྱུང་ཞེ་ན། དེང་སྐབས་ས་འོག་ནས་ཐོན་པའི་གནའ་རྫས་རྙིང་པ་འདི་དག་དང༌། སོ་སོའི་རིག་པ་གཉིས་ཕན་ཚུན་ཟུང་འབྲེལ་ཞིག་བྱས་ན་ཕྱོགས་ཙམ་ཞིག་ཤེས་ཐུབ་ སྟེ། བོད་ཡུལ་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་རྣམས་ནས་གནའ་རྫས་ཀྱི་ཤུལ་རྙིང་པ་ མང་པོ་ཞིག་གསར་རྙེད་བྱུང་ཡོད་པ་ནི། ཉིང་ཁྲི་དང༌། དིང་རི། ཤན་ཚ། མེ་ཏོགཔུ་ཧྲེང༌། སུམ་མདོ། རྣམ་གླིང༌། ཆབ་མདོ། ཏྲེ་ཧོར་བྲག་མགོ ཨ་མདོའི་རུ་སྔོན་ས་ཆ་རྣམས་སུ་རྡོ་ཆས་དང༌། རྫ་མ། རུས་ཆས། མཁར་ཤུལ། མེ་ཤུལ། ཟངས་ཆས། གཡང་ཊི། འགྲོན་བུ་སོགས་དངོས་རྫས་འབོར་ཆེན་ཞིག་རྙེད་པ་དེ་དག་ལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆེད་ རམས་པ་རྣམས་ཀྱིས་མཐའ་དཔྱད་གནང་ཞིང་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཁག་ལས་གསལ་བ་ལྟར་ ན། ད་ཕན་ལོ་ངོ་བརྒྱད་སྟོང་ཡས་མས་ཙམ་གྱི་དུས་སུ་བྱུང་བའི་དངོས་པོ་ཡིན་པ་ཐག་ གཅོད་གནང་འདུག
དེས་ན་ལོ་ངོ་བརྒྱད་སྟོང་ལྷག་གི་སྔོན་གྱི་བོད་མི་དེ་དག་ལ་སྟ་རེ་དང༌། མདའ། མདུང༌། འཇོར། གཤོལ། ཁབ། རྫ་མ་སོགས་འཚོ་བའི་ཉེར་སྤྱོད་དང་ལག་ཆ་རྣམས་བཟོ་ཐུབ་པའི་ཤེས་རིག་དང༌། ལག་རྩལ་གྱི་ཆུ་ཚད་མཐོན་པོར་བྱུང་ཡོད་པ་དེ་ག་རང་ནས་བདེན་དཔང་བྱུང་ཡོད། བོད་ཀྱི་ས་འོག་ནས་ཐོན་པའི་རྡོ་ཆས་རྙིང་པ་དེ་དག་ལ་བརྟགས་ན་ཨེ་ལྗིབ་ཕུ་ ཐིའི་ལུང་པ་ནས་ཐོན་པའི་ལོ་ངོ་འབུམ་གཉིས་གསུམ་ཙམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པའི་རྡོ་ ཆས་རྙིང་པ་དེ་དག་དང་ཁྱད་ཆོས་རྣམ་པ་ཀུན་ཏུ་མཚུངས་པས་ང་ཚོས་དེ་ལ་ཞིབ་ཏུ་བརྟག་ དཔྱད་བྱེད་འོས་པ་ཞིག་རེད། དེས་ན་གདོད་མའི་མངའ་བསྒྱུར་ཐོག་མར་བྱུང་བ་གསལ་བའི་གནོད་སྦྱིན་ནག་པོ་ཞེས་པ་དེ་བྱུང་བའི་ དུས་ཚོད་ཀྱང་དེ་དང་འབྲེལ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་འོས་པ་ཞིག་རེད།
གདོད་མའི་མངའ་མཛད་སྐོར་ཞིབ་ཕྲའི་སྐོར་འདིར་གཟིགས་རོགས། རྩོམ་སྒྲིག
རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་དང་། སིལ་མ་བཞི་བཅུའི་སྐོར། རྩོམ་སྒྲིག
ད་ཕན་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་གཉིས་ལྷག་ཙམ་གྱི་གོང་དུ་སླེབས་དུས་བོད་ཀྱི་གནའ་མིའི་རུས་ཚོ་རྣམས་དར་རྒུད་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ནས་རུས་ཚོ་སྟོབས་ཤུགས་ཆེ་བ་རེ་རེས་རུས་ཚན་ཆུང་བ་འགའ་ཤས་དབང་དུ་བསྡུས་ནས་བོད་ཁམས་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་དུ་སྡེ་དཔོན་ནམ་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གྲངས་ཤིག་ཆགས་པ་དང་། ཐག་རིང་ས་བཙན་དུ་གནས་པའི་རུས་ཚན་དེ་བས་མང་བ་ཞིག་སྔར་བཞིན་གམ་ནས་སོ་སོར་སྡོད་པ་བཅས་ལ་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནང་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་གཉིས་དང་། སིལ་མ་བཞི་བཅུ་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས།
དེ་ཡང༌། ༵༵ ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་ ཀཀ ལས། བོད་ཡུལ་མི་ཡི་འགྲོ་བར། དེ་ཚེ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་དང༌། མཐའ་མར་རྒྱལ་ཕྲན་བཞི་བཅུས་དབང་བྱས་སྐད་ཅེས་གསུངས། དེ་ཡང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་ནི། ༡ མཆིམས་ཡུལ་གྲུ་ཤུལ་ན་མཆིམས་རྗེ་ནི་གུ་ཡོང༌། བློན་པོ་སྣང་དང་དིང༌། ༢ ཞང་ཞུང་ཡུལ་ན་ནི། རྒྱལ་ལིག་སྙ་ཤུར། རྨ་དང་ར་སངས་བློན། ༣ དེ་བཞིན་དུ་མྱང་རོ་ཕྱོད་དཀར་ན་གཙང་རྗེ་ཐོད་དཀར་བློན་པོ་གནང༌། ༤ གནུབས་ཡུལ་གླིང་དགུ་ན་སྣུབས་རྗེ་དམིགས་པ་བློན་པོ་རྨེའུ་དང་འབྲོ། ༥ ཉང་རོ་ཤམ་པོར་ལོ་རྔམ་རྗེ་བློན་པོ་ཤེ་སུག་གཉིས། ༦ ཀྱི་རི་ལྗོན་སྔོན་ན་ཀྱི་རྗེ་རྨང་པོ་བློན་པོ་ངམ་དང་འབྲོ། ༧ ངམ་ཤོང་ཁྲ་སྣར་ཟིངས་རྗེ་ཁྲི་འཕྲང་བློན་མགར་དང་གཉན། ༨ འོལ་ཕུ་སྤང་མཁར་དུ་ཟིང་རྗེ་གོང་ནམ་བློན་པོ་རྔོག་དང་སྦས། ༩ ཀྲིཎཥ་རོལ་མོ་གོང་དུ་བྲང་རྗེ་གོང་ནམ་བློན་སྤྲད་དང་ཞུགས། ༡༠ ཀོང་ཡུལ་བྲེ་སྣ་ན་ཀོང་རྗེ་དཀར་པོ་ཏུག་དང་མཁར་བ་བློན། ༡༡ དྭགས་ཡུལ་རྣམ་གསུམ་ན་ཉང་བཙུན་གླང་རྒྱལ་བློན་པོ་བུག་དང་ངོ་རྗེ། ༡༢ དྭགས་ཡུལ་གྲུ་བཞི་ན་དྭགས་རྗེ་མང་པོ་རྒྱལ་བློན་པོ་རླངས་སྐམ་གཉིས་སོ།།
རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་ མ་བཞི་བཅུ་ནི། ཡུལ་ནི་འབྲོག་མོ་རྣམ་གསུམ་ན། རྒྱལ་པོ་སེ་མིར་ཁྲིད་ཞུགས། དེ་ཡི་བློན་པོ་ཀ་རེན་ག གཡེ་མོ་ཡུལ་དྲུག་ན་གཡེ་རྗེ་མཁར་བ་བློན་པོ་རྦོ་དང་སྟུག སེ་མོ་གྲུ་བཞི་ན་གཉགས་རྗེ་གྲུ་འཕྲང་སེ་དང་ཉང་གཉིས་བློན། ཞེས་གྲག་གོ །དེ་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་དག་ཕན་ཚུན་འཐབ་རྩོད་དང་སྲོག་གཅོད་པར་ཤིན་ཏུ་དགའ། ལེགས་ཉེས་ཀྱི་དབྱེ་བ་མི་འབྱེད་པར་བཙོན་རར་བཅུག དེ་བཞིན་མཐའ་བཞིའི་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་དམག་ལན་མང་དྲངས་པས་རྟག་ཏུ་མནར་ ཞིང་གཙེ་ཞིང་གནས་སོ།།
དེ་ལྟར་གཉའ་ཁྲིའི་གོང་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་གཉིས་དང༌། དེ་ནས་རིམ་གྱིས་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཅུ་བཞི་དང༌། རྒྱལ་ཕྲན་ཉེར་ལྔ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཞི་བཅུ་སོགས་བྱུང་ཞེས་དེབ་ཐེར་དང་ཆོས་འབྱུང་ཕལ་མོ་ཆེར་གསལ་ ཡང་ད་ཕན་བོད་ཁམས་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་མིང་བགྲང་ཐུབ་པ་གོང་གི་དེ་ཙམ་ལགས་ཤིང༌། རྒྱལ་ཕྲན་ཉེར་ལྔ་ནི་རེ་རེ་བཞིན་མིང་དང་ལོ་རྒྱུས་གསལ་བ་མ་མཐོང་བས་ངག་རྒྱུན་ ཙམ་དུ་ཟད་དམ་སྙམ། རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་བཞི་བཅུ་ནི། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་དུ་རྒྱལ་བློན་གྱི་མིང་དང་ཡུལ་མིང་བཀོད་པའི་ཚིག་ གི་དུམ་བུ་རེ་དྲངས་པ་ཙམ་ལས་ཆ་ཚང་བཀོད་མེད་ལ། གཞན་དུའང་དེ་ལྟར་འཁོད་པ་མི་སྣང་ངོ༌།།
ཞང་ཞུང་རྒྱལ་རབས། རྩོམ་སྒྲིག
ཞང་ཞུང་སྒོ་པ་ནི་དབུས་ཀྱི་མཁར་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་ནས་ཕྱེས་ཏེ་སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གཙོས་བོད་ཀྱི་ནུབ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ལྗོངས་ཕལ་ཆེ་བ་དང༌། རྒྱ་གར་ནང་གི་ལ་དྭགས་དང་ཁུ་ནུ། བལ་པོའི་ནང་སྟོད་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་ལུང་ཆ་ཚང་ཞང་ཞུང་སྒོ་པའི་ས་ཁྱོན་དུ་བརྩིས་ཡོད། དེ་བཞིན་སྒོ་པ་ལ་ཡང་སྒོ་ཕུགས་བར་གསུམ་དུ་ཕྱེ་རྒྱུ་ཡང་ཡོད། འོན་ཀྱང་ཕྱིས་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་ཆེ་བའི་ནང་ཞང་ཞུང་ནི་བོད་ཀྱི་ཕྱོགས་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ངུ་ཞིག་ཡིན་པ་ལས་བསྟན་མེད། བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་གྲགས་སུ་དེ་ལས་ལྡོག་ཏེ་ཞང་ཞུང་ཡུལ་ཁྱོན་ནི་ཧ་ཅང་གི་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་དམག་འབུམ་སྡེ་ལྷག་ཡོད་རབས་སོགས་དང༌། བོད་ནི་དེའི་ཟུར་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་དམག་ཁྲི་སྡེ་ཙམ་ལས་མེད་པར་བསྟན་ཡོད། དང་པོ་བོད་རྒྱལ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནས་གནམ་གྱི་ཁྲི་བདུན་གྱི་རིང་བོན་སྲིད་མཉམ་འབྲེལ་ཐོག་མར་བྱུང་བ་དང༌། བོད་རྒྱལ་གྲི་གུམ་བཙན་པོའི་སྐབས་རྒྱལ་གཤེན་བར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐོབ་དབང་ཆེད་འགལ་འཁྲུག་ཤོར་བ། སླར་རྒྱལ་སྲས་སྤུ་སྡེ་ནས་སྲོང་བཙན་བར་བོན་སྲིད་མཉམ་འབྲེལ་བྱུང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་དང༌། སྲོང་བཙན་ནས་རིམ་པར་བོན་གཤེན་གྱི་སྐུ་དབང་མར་ཉམས་པ་དང་མཐར་བོད་ཡུལ་འདིར་ གཤེན་པོས་སྲིད་ཀྱི་འགྲོ་དོན་གནང་ཕྱོགས་དེ་རེ་ཞིག་མཇུག་བསྡུས།
ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་ཁམས་ལ་མངའ་དབང་བསྒྱུར་བའི་རྒྱལ་པོ་གྲགས་པ་ཆེ་བ་རྣམས་ཀྱང་། ཁྱད་པར་ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་གཙོས་པའི་ཡུལ་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ལ་མངའ་དབང་ཆེ་བའི་རྒྱལ་པོ་སྲིད་པ་གནམ་ནས་བསྐོས་པའི་ཞང་ཞུང་སྲིད་པའི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེ་གུ་ལང་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། ཞུང་ཞག་ཟིལ་གནོན་རྒྱལ་པོ་རླབས་ཆེན་ཁྱུང་གི་བྱ་རུ་ཅན་དང་། ཧྲི་དོ་གྱེར་སྤུངས་རྒྱལ་པོ་ཀང་ཀ་ཤེལ་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་དང་གསུམ་ནི་གངས་རིན་པོ་ ཆེའི་མདུན། རྒྱབ་རི་གཡུ་ལོ་ལྗོན་པའི་རྫོང་མཁར་དུ་ཆགས་སོ།། དེང་དུས་ཀྱི་རྒྱང་བསྒྲགས་དགོན་ཞེས་པ་དེ་ཁུལ་ཡིན། རྒྱལ་པོ་དེ་ཚོ་བྱུང་བའི་དུས་ལ་དཔྱད་ན་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེའི་སྐུ་ཚེའི་སྨད་ཙམ་ན་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ཝེར་ལ་རྗེ་གསེར་གྱི་བྱ་རུ་ཅན་བྱུང། ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་བོ་ལིག་མི་རྐྱ་ནི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་དུས་དང་མཉམ་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་གསལ། ཡིག་ཐོག་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པ་ནས་བཟུང་ཞང་ཞུང་དང་བོད་གཅིག་གྱུར་གྱི་དུས་སྐབས་ལོ་གྲངས་ཆིག་སྟོང་ཙམ་ཕྱིན་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་དབུ་བརྙེས་པ་ནས་བཟུང་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་བར་དུ་ལོ་གྲངས་ཆིག་སྟོང་ལྷག་པ་ཞིག་ཕྱིན་ཡོད་པ་མཁྱེན་ཐུབ་ཀྱི་རེད། དུས་སྐབས་དེ་དག་ཏུ་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་པོ་དེ་ཚོས་ད་ལྟའི་དུས་སྐབས་ནང་བཞིན་སྲིད་དབང་བསྒྱུར་བའི་སྲོལ་ལུགས་བྱུང་ཡོད་མེད་མ་ངེས་ནའང་ད་ལྟ་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་བོད་འདི་ཡོངས་རྫོགས་ལ་དུས་སྐབས་དེར་ཞང་ཞུང་ཞེས་པ་ཙམ་ལས་མིང་གཞན་ཞིག་མེད་པ་ནི་མངོན་གསལ་ཐུབ་པ་དེ་ག་རེད། བོད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་དང་ཤེས་རིག་གང་ཅིའི་ཐད་ཞང་ཞུང་ལས་རྣམ་པ་ཐ་དད་པའི་དར་རྒྱས་ཐུབ་པ་བྱུང་ནས་མཐར་ཞང་ཞུང་གི་རྒྱལ་པོ་ལིག་མི་རྐྱ་དེ་སུམ་འབར་བགྲོད་ པའི་ལམ་ཁར་དམག་གིས་བཀྲོངས་པ་དང་། ཞང་ཞུང་གི་མངའ་རིས་བོད་རྒྱལ་པོའི་དབང་དུ་བསྡུས་ཏེ་སླར་ཡང་ཞང་བོད་གཅིག་གྱུར་ གྱི་བོད་རྒྱལ་ཁབ་ཟེར་བ་རྣམ་པ་གསར་བ་ཞིག་བསྟན་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་རེད། ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཞང་ཞུང་གི་མངའ་རིས་དབང་དུ་བསྡུས་པ་དེ་ནི་ཆོས་ རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྐུ་རིང་ལ་བྱུང་བའི་གནས་ཚུལ་ཙམ་ཞིག་མ་ཡིན་པར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་གོང་མ་རྒྱལ་པོ་གྲི་གུམ་བཙན་པོ་སོགས་ཀྱིས་ཀྱང་ཐུགས་འཁུར་གནང་མྱོང་བའི་རྒྱལ་ཁ་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་གྱི་ཡོད་རེད།
སུམ་པ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས། རྩོམ་སྒྲིག
སུམ་པའི་མི་བརྒྱུད་ནི། བོད་མིའུ་རིགས་བཞི་སེ་དང་། རྨུ། ལྡོང་། སྟོང་ལས་ཨ་ཐང་འབྲུ་སྟོང་གི་རུས་ཚན་ལས་མཆེད། དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་ཆེན་པོ་འདི་སྟོད་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་དང་བར་དབུས་གཙང་རུ་བཞི། སྨད་མདོ་ཁམས་སྒང་དྲུག་ཅེས་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་དུ་ཕྱེ་བའི་ནང་ནས། བར་དབུས་གཙང་ནི་གནའ་སྤུར་རྒྱལ་པའི་མངའ་ཁོངས་ཡིན་ལ་སྟོད་མངའ་རིས་ནི་ཞང་ཞུང་གི་མངའ་ཁོངས་དང་། སྨད་མདོ་ཁམས་ནི་སུམ་པ་དང་ལྡོང་རིགས། རྒྱལ་རོང་། འ་ཞ་བཅས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་གྱུར།
སྔོན་གྱི་སུམ་པའི་ས་ནི་དེང་གི་མཚོ་སྔོན་གྱི་ལྷོ་ནུབ་དང་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་བྱང་ཕྱོགས་ཕལ་ཆེ་བ་ཡིན་པ་ཤུགས་ལས་ཤེས་ཐུབ་སྟེ། དུས་ཕྱིས་རྒྱལ་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་བཙུགས་རྗེས། བོད་ཡུལ་ཡོངས་རྫོགས་རུ་ལྔར་བགོས་པའི་ཚེ་ན་སུམ་པ་ནི་རུ་ལྔའི་ཡ་གྱལ་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཏུ་གྲུབ་པ་ལས་ཀྱང་སུམ་པའི་ཡུལ་རྒྱ་ཆེ་ཆུང་ཕལ་ཆེར་རྟོགས་ཐུབ་པར་མ་ཟད། སུམ་རུའི་ནང་ཚན་རྒོད་ཚང་སྟོད་སྨད་དང་། ནགས་ཤོད། ཏྲེ་སྟོད་སྨད་བཅས་དེང་སང་གི་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ནག་ཆུ་དང་ཆབ་མདོ། སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་གྱི་དཀར་མཛེས་ཁུལ་སོགས་ཀུན་གྱིས་བར་ཁམས་སམ་མདོ་སྟོད་དུ་འབོད་པའི་ས་གནས་འདི་རྣམས་སུམ་པའི་ཡུལ་དུ་ངོས་འཛིན་ཆོག་པ་འདུག་སྙམ། དེ་མིན་སུམ་པའི་ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་རྒྱ་ཤོད་སྟག་པ་ཚལ་བྱ་བ་དེང་གི་འབྲི་རུ་རྫོང་རྒྱལ་ཆུའི་རྒྱུད་གཡང་ཤོད་ཡས་མས་དང་། སུམ་པ་གླང་གི་གྱིམ་ཤོད་ཅེས་དེང་གི་ཁྱུང་པོ་སྟེང་ཆེན་རྫོང་ཁོངས་རྩེ་དྲུག་རྒྱུད་ཡིན་པར་བཤད་པ་བཅས་ཀྱིས་ཀྱང་སུམ་པའི་ཡུལ་བར་ཁམས་ཕྱོགས་འདི་ཡིན་པ་གསལ་ལོ།།
འོན་ཀྱང་རྒྱའི་གནའ་བོའི་ཡིག་ཚང་ཀུན་ན་སུམ་པ་ལ་ཏུན་ཉུས་གོ༼东女国༽སྟེ་ཤར་ཕྱོགས་བུད་མེད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅེས་བཀོད་པ་དང་། འདིའི་མངའ་ཁོངས་ལ་ཤར་ནུབ་བར་ཉིན་ལམ་དགུ་དང་ལྷོ་བྱང་བར་ཉིན་ལམ་ཉི་ཤུ་ཙམ་ཡོད་པ་དང་། དེར་མཁར་རྫོང་བརྒྱད་ཅུ་དང་འབངས་དུད་ཚང་བཞི་ཁྲིའམ་ཧྲག་དམག་ཆིག་ཁྲི་བཅས་མངའ་ཞིང་། ཡུལ་གྱི་ལྟེ་བ་ནི་ཆབ་མདོ་དང་རྫ་ཆུའི་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པར་བཤད་ལ། དེའི་རྒྱལ་དཔོན་དང་ནང་བློན་ཚང་མ་བུད་མེད་ཡིན་པས་རྒྱས་མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་པར་གྲགས་སོ།། དུས་ཕྱིས་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་སུམ་པའི་མིང་བོད་སྐད་དང་བསྟུན་ཏེ་སུའོ་པེ༼苏毗༽ཞེས་སྒྲ་བསྒྱུར་ཙམ་བྲིས་འདུག་གོ། སུམ་པ་ཡང་བོད་རྒྱལ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་སྐབས་ཡན་ནས་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཚུད་པ་ཡིན་ལ། སྲོང་བཙན་སྐུ་གཞོན་ནུའི་སྐབས་སུ་མཛོ་སུམ་པས་ངོ་ལོག་བྱས་པ་མྱང་མང་པོ་རྗེ་ཞང་སྣང་གིས་དམག་དྲངས་མི་དགོས་པར་སུམ་པའི་ཁྱིམ་གྲངས་མ་ཤོར་བར་ཡོངས་རྫོགས་བོད་ཀྱི་འབངས་རྣལ་མར་བཀུག་ནས་ལས་དོན་དོ་དམ་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཏུན་ཧོང་ཡི་གེར་གསལ་བ་ལྟར་རོ།།
སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་རབས། རྩོམ་སྒྲིག
* སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་རབས་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
བོད་ཡུལ་གྱི་ཐོག་མའི་གཅིག་གྱུར། རྩོམ་སྒྲིག
-EN.svg)
སྤུར་རྒྱལ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་(སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་417-345)ནི་བོད་ཀྱི་ཡ་གྱལ་སྤུ་བོའི་ཡུལ་ཏེ་ད་ལྟ་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཀྱི་སྤོ་བོ་རྫོང་དང་ཉིང་ཁྲི་རྫོང་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ནས་བྱོན་པར་མངོན། སྐུ་ནར་སོན་པ་དང་ཐུགས་རྒྱུད་གྱོང་ཞིང་སྟོབས་རྩལ་ཆེ་སྟབས་ཡུལ་དཔོན་དང་འཐབ་འཛིང་བྱས། མཐར་སྤུ་བོ་ནས་ཡུལ་བུད་དེ་བོད་དུ་ཕྱིན། ལམ་བར་དུ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་གཉའ་གནོན་འོག་ནས་བྲོས་བྱོལ་བྱས་དེ་མགོན་དང་དཔུང་གཉེན་བཙལ་བའི་བོད་མི་ཁག་གཅིག་དང་འཕྲད་པ་དེ་དག་དང་བསྡོངས་ནས་བོད་ཡུལ་དུ་ཕྱིན། ཐོག་མར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་ཉིད་དབང་དུ་བསྡུས། སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་360 ལོར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཐོག་མ་གྱུར། སྐུ་མཁར་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་བརྩིགས། སུམ་པའི་དཔོན་པོ་ཨ་ཡོངས་རྒྱལ་བ་བཏུལ། སྣུབས་རྗེ་སྲིད་པ་རྒྱལ་ཕྲན་འབངས་སུ་བསྡུས་པས་མཚོན་བོད་འབངས་བདེ་ལ་བཀོད། དཔལ་འབྱོར་གོང་འཕེལ་དུ་བཏང༌། མི་རྣམས་དམག་འཁྲུག་དང་མུ་གེའི་སྡུག་བསྔལ་ལས་སྐྱོབ། བོན་བསྒྱུར་ནས་ཤེས་རིག་གོང་དུ་སྤེལ་བ་དང༌། ཞང་ཞུང་སོགས་རྒྱལ་ཕྲན་འགའ་མ་གཏོགས་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མ་རྣམས་དབང་འོག་ཏུ་བཅུག་སྟེ་བོད་ཡུལ་དུ་ཐོག་མར་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྣམ་པ་བྱུང་ བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་ཞེས་པའི་མཚན་སྙན་ཐོག་མར་བཞེས། མཆན་ཁེབས་ཀྱི་བློན་ཆེན་ལ་ལྷོ་དང་སྙགས་གཉིས་ཀྱིས་བྱས། བོན་པོ་མཚེ་མི་སྨུ་རྒྱལ་དང༌། ཙོ་མི་ཕྱག་གར་གཉིས་སྐུ་གཤེན་དུ་བསྟེན། ཕྱིང་བ་སྟག་རྩེར་ཕེབས་ཏེ་ཁྲིམས་དང་ལས་ཀའི་སྒྲིག་གཞི་བཟོས།
སྤུ་རྒྱལ་གཉིས་པ་མུ་ཁྲི་བཙན་པོ་(སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་355-272) སྐབས་ཞང་ཞུང་ནས་མཁས་པ་ཆེན་པོ་གཤེན་ནམ་མཁའ་སྣང་བ་མདོག་ཅན་ལ་སོགས་བརྒྱ་དང་རྩ་བརྒྱད་གདན་དྲངས། བོད་དུ་བོན་གྱི་འདུ་གནས་ཆེན་པོ་བཞི་བཅུ་རྩ་ལྔ་བཙུགས། བོན་གྱི་གསུང་རབ་མདོ་འབུམ་རྒྱུད་མཛོད་སོགས་པོ་ཏི་མང་པོ་བསྒྱུར་བར་མཛད། དེ་ཡང་ལུང་གི་སྙིང་པོ་ལས། དག་པ་ལྷ་ཡི་ཡི་གེ་སྟག་གཟིག་སྤུངས་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར། སྟག་གཟིག་གི་སྤུངས་ཡིག་ཞང་ཞུང་གི་ཡིག་རྒན་དུ་བསྒྱུར། ཡིག་རྒན་སྨར་སྦྲག་ཏུ་བསྒྱུར། དེ་སྨར་ཆེ་ཆུང་དུ་བསྒྱུར། སྨར་ཆེན་དབུ་ཆེན་ནམ་གཟབ་ཏུ་བསྒྱུར། ཡིག་སྣ་འབྲུ་མ་ལས་བརྩམས་སོ། །ཞེས་དུས་དེའི་སྐབས་སུ་བོད་ལ་ཡི་གེ་ཡོད་པར་གསུངས་ཤིང༌། ཡིག་གཟུགས་ལ་ལེགས་བཅོས་ཐོག་མར་བྱས། མདོར་ན་མུ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནི་བོད་དུ་གཡུང་དྲུང་བོན་དར་རྒྱས་མཛད་མཁན་གཙོ་བོ་ཡིན་ཞིང༌། བོན་དར་རྒྱས་ཆེན་པོ་བྱུང་བས་བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོང་ལ་བརྩི་བཀུར་ཆེན་པོ་བྱེད་པར་སྣང༌།
སྤུར་རྒྱལ་བརྒྱད་པ་གྲི་གུམ་བཙན་པོས་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་84 མེ་བྱི་ལོར་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་འཛིན། དུས་སྐབས་དེར་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་སྟོབས་ཤུགས་ཆེན་པོར་ཆགས་སྟབས། གཙང་གི་རྒྱལ་ཕྲན་ལོ་ངམ་དང་དེ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་རྒྱལ་སྲིད་ལ་ཐེ་གཏོགས་བྱས་པས་རྒྱལ་པོས་གཡུང་དྲུང་བོན་བསྟན་བསྣུབས། དེའི་ཚེ་སྟག་གཟིག་གི་གུ་ར་ཝ་ཏ་ཞེས་པའི་ཡུལ་ནས་སྟག་གཟིག་ཡུལ་གྱི་ཆོས་ལུགས་བོད་དུ་བསྒྱུར་ཏེ་རྒྱལ་པོའི་བླ་མཆོད་དུ་བཀུར། ཁ་ཆེའི་ཡུལ་དུ་དཔུང་འཇུག་བྱས་ཏེ་གཡུལ་ལས་རྒྱལ། ཕྱིར་བོད་དུ་ལོག་པའི་ལམ་དུ་གཙང་གི་མྱང་ཡུལ་དུ་སླེབས་པ་དང༌། རྒྱལ་ཕྲན་ལོ་ངམ་གྱིས་གཡོ་ཐབས་ཀྱིས་བསུ་བའི་མཛད་སྒོའི་ཁྲོད་དུ་མདའ་འཕངས་ཏེ་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་81ལྕགས་བྱི་ལོར་རྒྱལ་པོ་བཀྲོངས། སྤུར་ཟངས་ཀྱི་གའུ་ནང་དུ་བཅུག་སྟེ་ཉང་ཆུའི་ནང་དུ་བསྐྱུར། དམག་རྣམས་ཕམ་པར་བྱས་ཏེ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྒྱལ་སྲིད་འཕྲོག་པས། རྒྱལ་སྲས་རྣམས་སྤུ་ཀོང་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་དུ་བྲོས། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་སྲིད་ལོ་བཅུ་གསུམ་ཙམ་ལ་ལོ་ངམ་གྱིས་བཟུང༌།
སྤུ་རྒྱལ་དགུ་པ་སྤུ་ལྡེའུ་གུང་རྒྱལ་སྐུ་ན་གཞོན་པའི་སྐབས་སུ་ཡབ་རྒྱལ་པོ་ཉིད་ལོ་ངམ་གྱིས་བཀྲོངས་ཏེ་རྒྱལ་སྲིད་ཤོར་སྟབས་སྤུ་བོའི་ཡུལ་དུ་བྲོས་བྱོལ་ལ་ཕེབས། ཡུལ་དེའི་རྗེ་བོར་བཀུར། དེ་ནས་ལོ་ངོ་བཅུ་ལྷག་ཙམ་གྱི་རྗེས་སུ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཉེ་ཚན་དུ་གྱུར་པ་བཀྲགས་ཀྱི་རུས་ལ་གཏོགས་པའི་བློན་པོ་རུ་ལས་སྐྱེས་དང་དཔུང་སྡེབ་བྱས་ནས་གཙང་ཁུལ་དུ་དམག་དྲངས། མཁར་ཉང་རོ་ཤམ་པོ་རྩེ་ནས་ཕར། ལོ་ངམ་འཁོར་དང་བཅས་པ་བསད་དེ་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་68པའི་ཆུ་གླང་ལོར་སླར་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྒྱལ་སྲིད་ཐོབ། ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་ནས་ཁྱུང་ཕོ་མུ་ཁྱུང་རྒྱན་དང༌། ལྷ་ཁྱུང་རྒྱན་སྐུ་མཆེད་གཉིས་གདན་དྲངས་ནས་བོན་གྱི་བསྟན་པ་སླར་ཡང་དར་བར་བྱས། སྐབས་དེ་ནི་བཟོ་ལས་ལག་རྩལ་དང་ཞིང་ལས་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཡར་ཐོན་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་དུས་རབས་ཤིག་ཡིན།
གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསྟན་པ་དབུ་བརྙེས་ཚུལ། རྩོམ་སྒྲིག
* སྤུ་རྒྱལ་ཉེར་བརྒྱད་པ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
སྤུ་རྒྱལ་ཉེར་བརྒྱད་པ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་(སྤྱི་ལོ་406-493)དུས་སུ་སྤྱི་ལོ་433པའི་ཆུ་བྱ་ལོར་བལ་པོའི་ཡུལ་ནས་པཎྜི་ཏ་བློ་སེམས་མཚོ་དང༌། ལོ་ཙཱ་བ་ཐི་ལེ་སེ་གཉིས་ཀྱིས་སྤང་ཀོང་ཕྱག་རྒྱ་པ་དང་མདོ་ཟ་མ་ཏོག་གི་གླེགས་བམ་གཉིས། གསེར་གྱི་མཆོད་རྟེན་གཅིག་མུ་དྲའི་ཕྱག་རྒྱ་ཞེས་པ་ནོར་བུའི་རིགས་ཀྱི་རྡོ་ལ་ཡིག་དྲུག་རང་བྱོན་ཅན་ཚད་ཁྲུ་གང་ཙམ་གཅིག ཙིན་ཏ་མ་ཎིའི་སྐོས་ཕོར་ཞེས་པ་བཅུ་གཅིག་ཞལ་ཡིད་བཞིན་ནོར་བུའི་གཟུགས་ཀྱི་སྐོས་ཕོར་གཅིག་སྙིང་པོ་ཡི་གེ་དྲུག་པ་བཅས་ཁྱེར་ནས་བོད་དུ་འོངས་ཏེ་ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དུ་བཞུགས་པའི་སྤུ་རྒྱལ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རིའི་ཕྱག་ཏུ་ཕུལ། རྒྱལ་པོ་ངོ་མཚར་སྐྱེས་ཏེ་ཕོ་བྲང་གི་དཀོར་མཛོད་དུ་བཞུགས་སུ་གསོལ། གསེར་སྐྱེམས་དང་གཡུ་སྔོན་གྱིས་མཆོད་པ་བྱས། མཚན་གཉན་པོ་གསང་བ་ཞེས་གསོལ། རྒྱལ་པོས་ཕྱག་དང་བཀུར་བསྟི་རྒྱ་ཆེར་བྱས་པས་བོད་དུ་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དབུ་དེ་ནས་བརྙེས་པར་རྩི་བའི་སྲོལ་བྱུང༌།
བཙན་པོ་འདིའི་སྐབས་བི་བྱི་དགའ་བྱེད་དང་བི་ལ་དགའ་མཛེས་གཉིས་ཀྱིས་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་གཞུང་མང་ལ་སྦྱངས་ཤིང༌། བདུད་རྩི་སྨན་གྱི་སྒྲུབ་པ་མཛད་པས་འཆི་མེད་ཚེ་ཡི་དངོས་གྲུབ་བརྙེས། བོད་དུ་བྱོན་ཏེ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་གཉན་བཙན་གྱིས་ཕོ་བྲང་ཡུམ་བུ་བླ་སྒང་དུ་སྤྱན་དྲངས། རྒྱལ་པོས་བོད་ལ་གསོ་དཔྱད་དར་སླད་ལྷ་ལྕམ་མམ་སྲས་མོ་ཡིད་ཀྱི་རོལ་ཆ་བི་བྱི་དགའ་བྱེད་ཀྱི་ཆུང་མར་ཕུལ་བར་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་གསུམ་པ་ཙམ་ལ་སྲས་སྨན་པ་དུང་གི་ཐོར་ཅོག་འཁྲུངས་པར་གྲགས། ཆུང་ངུའི་དུས་ནས་རང་གི་ཡབ་ལས་རེག་པ་རྩའི་མདོ་དང༌། འཚོ་བ་ཟས་ཀྱི་མདོ། སྦྱོར་བ་སྨན་གྱི་མདོ། གཏར་བསྲེག་དཔྱད་ཀྱི་མདོ། རྨ་ཆས་བཟོ་ཡི་མདོ་བཅས་དང༌། དེ་དག་གི་འགྲེལ་བཤད་ཁོག་འབུབ། ས་བཅད། ལག་ལེན་དང་བཅས་གསན་ཏེ་མཁས་པར་གྱུར། རྒྱལ་པོ་ལྷ་ཐོ་ཐོ་རི་གཉན་བཙན་དང༌། ཁྲི་གཉན་གཟུང་བཙན་ཡབ་སྲས་གཉིས་ཀྱི་བླ་སྨན་མཛད། འདི་ཉིད་བོད་ཡུལ་གྱི་སྨན་པ་ཀུན་གྱི་ཕྱི་མོ་ཡིན་པ་དང༌། གཡུ་ཐོག་གསར་རྙིང་ཡང་གདུང་རུས་འདི་ལས་འཕྲོས་པར་གྲགས། བོད་དུ་གཞུང་ལུགས་ལ་བརྟེན་པའི་གསོ་དཔྱད་ཀྱི་བསྟན་པ་དབུ་འདི་ནས་བརྙེས་ཤིང༌། བོད་དུ་བླ་སྨན་གྱི་ཐོག་མ་དུང་གི་ཐོར་ཅོག་ཅན་ཡང་འདི་དུས་བྱུང་ངོ༌།།
ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་བོན་རྒྱལ། རྩོམ་སྒྲིག
སྤུ་རྒྱལ་སུམ་ཅུ་པ་འབྲོང་གཉན་ལྡེའུ་ནི། སྤྱི་ལོ་516 ལོར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོར་གྱུར། སྐུ་གཞོན་པའི་དུས་སུ་སུམ་པའི་ཡུལ་དུ་བྱོན་སྐབས་བོན་པོ་ཞིག་གི་ཆུང་མ་རྒྱལ་མོ་ཆ་ལྕམ་བྱ་བ་དང་འབྲེལ་བ་བྱུང་ནས་སྲས་སུམ་རི་རིང་པོ་ཞེས་པ་ཞིག་འཁྲུངས་ཀྱང་ངོ་མ་བླངས། རྗེས་སུ་རྒྱལ་པོ་ལ་མཛེ་ནད་ཕོག་པ་དང༌། བཙུན་མོ་ལ་སྲས་ཀྱང་དམུས་ལོང་ཞིག་འཁྲུངས་སོ། དེ་ཅུང་ཟད་ཆེར་ལོངས་པ་འ་ཞའི་ཡུལ་ནས་སྨན་པ་བོས་ཏེ་མིག་ཕྱེས་པས་སྟག་མོ་རི་ལ་རི་དྭགས་གཉན་འགྲོ་བ་གཟིགས་ཐུབ་པ་བྱུང་བས་མཚན་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་སུ་གསོལ་བར་གྲགས། སྤྱི་ལོ་556པའི་ཤིང་ཕག་ལོར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོར་གྱུར། སྐབས་དེར་རྒྱལ་ཕྲན་གོང་མ་རྣམས་ཀྱི་དུས་སུ་བཀའ་ཡི་མངའ་ཁོངས་ལས་འདས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་ཀྱི་སུམ་གཉིས་མངའ་འོག་དུ་འདུས། བན་པོ་རྗེ། འ་ཞ་རྗེ། དྲང་གར་རྗེ། ཟིན་པོ་རྗེ། ཞང་ཞུང་རྗེ་རྣམས་འདུལ་བའི་མགོ་ཚུགས། ཉང་སྦས་གནོན་གསུམ་འབངས་སུ་ཆུད། བྲེ་དང་ཕུལ་སྲང་བཅོས། འབྲུ་མར་རྣམས་ཚད་ལ་བཅལ་བ་སོགས་ཚོང་ལས་ལ་ཡར་རྒྱས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོར་བྱུང་བའི་དུས་རབས་ཤིག་ཡིན། སྤྱི་ལོ་608པའི་ས་འབྲུག་ལོར་སྐུ་གཤེགས།
བོད་རྒྱལ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་སྐབས་ད་ལྟའི་འཕན་ཡུལ་གྱི་ཕྱོགས་འདིར་བོད་རྗེའི་གཉེན་ཚན་རྒྱལ་ཕྲན་ཟིང་པོ་རྗེ་ཡོད་ཅིང་སྤྱོད་པ་ངན་པས་ཡུལ་མི་རྣམས་ཞེ་ལོག་ཅིང༌། མངའ་འོག་གི་མི་དྲག་དབས་དབྱི་ཚབ་དང༌། མྱང་ཙེང་སྐུ་སོགས་ངོ་ལོག་སྟེ། རྒྱལ་པོ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་ཀྱི་དྲུང་དུ་ཐོན་ནས་བཙན་པོ་དང་ལྷན་དུ་མནའ་བཅད། འོན་ཀྱང་ཟིང་པོ་རྗེ་ལ་དམག་མ་དྲངས་གོང་བཙན་པོ་གཤེགས་ཟིན་པས་དགྲ་ལན་མ་ལོན་པར་ལུས། སྤྱི་ལོ་608ལོར་སྲས་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་(སྤྱི་ལོ་592-629)གྱིས་ཡབ་ཀྱི་མཛད་འཕྲིན་མུ་མཐུད་དུ་བསྐྱངས་ཏེ། མཐའ་ཡི་རྒྱ་དང་གྲུ་གུ་འོག་ཏུ་བཏུལ། ལྷག་པར་བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་སྐུ་ངོ་མས་དམག་མི་ཁྲི་ཕྲག་ཙམ་ཁྲིད་ནས་གཡུལ་བཤམས་ཏེ་མཁར་ཡུ་སྣ་ནི་གཏོར། དགུ་གྲི་ཟིང་པོ་རྗེ་ནི་བརླག མང་པོ་རྗེ་གསུམ་བུ་ནི་གྲུ་གུའི་ཡུལ་དུ་བྲོས། ཕག་གི་ཡུང་བ་སྣ་མན་ཆད་ཀོང་པོ་བྲེ་སྣ་ཡན་ཆད་བཙན་པོའི་ཕྱག་ཏུ་ལོན་ཞིང༌། བཙན་པོ་བཀའ་ཕབ་སྟེ་སྔར་ཡུལ་ངས་པོ་ཟེར་བ་ཡང་འཕན་ཡུལ་ཞེས་པར་མིང་བསྒྱུར་མཛད། སྐབས་དེར་མྱང་ཙེང་སྐུ་དང༌། དབས་དབྱི་ཚབ། མནོན་འདྲོན་པོ། ཚེས་པོང་ནག་སེང་བཅས་ཀྱིས་སྤུར་རྒྱལ་ལ་བློ་དཀར་བྱས་པས་བྲན་གཡོག་ཁྱིམ་དུད་མང་པོ་དང་ཡུལ་ཆེན་པོ་གནང་བ་མ་ཟད། རྒྱལ་པོའི་བློན་པོར་བཅུག་པ་དང༌། ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཙེས་ཀྱང་གཙང་བོད་ཀྱི་རྗེ་བོ་མར་མུན་ཞེས་པའི་མགོ་བོ་བཅད་དེ་བཏུལ་ནས་གཙང་བོད་ཀྱི་འབངས་མི་ཁྱིམ་དུད་ཁྲི་ཕྲག་གཉིས་སྤུར་རྒྱལ་བཙན་པོའི་མངའ་འབངས་སུ་ཕུལ་བ་དང༌། སེང་གོ་མི་ཆེན་གྱིས་དྭགས་པོ་ཡོངས་རྫོགས་སླར་ཡང་བཙན་པོའི་མངའ་འབངས་སུ་བཀུག་པ་སོགས་དབུས་གཙང་ཕལ་མོ་ཆེ་སྤུར་རྒྱལ་གྱི་མངའ་ཞབས་སུ་ཚུད་པ་སོགས་རྒྱལ་ཕྲན་མང་པོ་དབང་དུ་བཅུག་ནས་བོད་ཁམས་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྨང་གཞི་ལེགས་པར་བཏིངས་པའི་ཕྱག་ལས་རྨད་དུ་བྱུང་བ་མཛད་པས། མྱང་དབས་སོགས་ཀྱིས་བསྟོད་པའི་གླུ་ཕུལ་ཞིང༌། ཡུལ་ངས་པོའི་འབངས་དབྱི་ཚབ་ལ་སོགས་པས། ཆབ་སྲིད་གནམ་བས་མཐོ། །དབུ་རྨོག་རི་བས་བཙན་ཏེ། །ཞེས་གཟེངས་བསྟོད་ཀྱི་མཚན་གསོལ་བས་དེ་ནས་བཟུང་མཚན་ལ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་དུ་གྲགས་སོ།།
བཙན་པོ་འདིའི་རིང་ལ་རྒྱ་ནག་ནས་རྩིས་དང་སྨན་དཔྱད་སོགས་ཀྱི་གཙུག་ལག་རིག་གནས་སྤྱན་དྲངས། སྦྲང་དགའ་བོ་དང་རྨུ་དཔུང་རི་བྱ་བའི་གྱད་གཉིས་ཀྱིས་ཞབས་ཏོག་བྱས་ཏེ་ཕུང་གཡག་ཐལ་ཀ་རུ་རིང་བྱ་བའི་བྱང་འབྲོང་སྨྱོན་པ་བསད་ནས་ཤ་རྟ་སྒ་ལ་བཏགས་པ་ལྷུང་བ་ལ་ཚྭ་འགོས་པས་བྲོ་བ་ཚོར་ཏེ་ལན་ཚྭ་ངོ་ཤེས་ནས་ཟས་ཀྱི་ཕུད་དུ་གྱུར་བའི་ལན་ཚྭ་རྙེད་དེ་ཚྭ་ལེན་པའི་སྲོལ་བྱུང་སྐད། མངའ་ཞབས་ཆེ་ཞིང་མངའ་ཐང་རྒྱས་པས་རྒྱལ་ས་ཡང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་སྤོས་ཏེ་མལ་གྲོའི་ཕོ་བྲང་བྱམས་པ་མི་འགྱུར་གླིང་བཞེངས། མཐར་མོན་དུག་ཕུལ་ནས་བཀྲོངས་པར་གྲགས་སོ།།
ཆོས་ལྡན་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་དུས་རབས། རྩོམ་སྒྲིག
བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་སོ་གསུམ་པ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་(སྤྱི་ལོ་ 617-650)ནི་དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་ལོན་པའི་སྤྱི་ལོ་ 629 པའི་ས་གླང་ལོར་ཡབ་གཤེགས་པ་དང་རྒྱལ་སྲིད་ལ་འཁོད། སྤྱི་ལོ་ 632 པའི་ཆུ་འབྲུག་ལོར་བལ་ཡུལ་རྒྱལ་པོ་ཨམ་ཤ་ཝར་མ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་ལ་འཇིགས་ཏེ་ཁོང་རང་གི་སྲས་མོ་བལ་བཟའ་ཁྲི་བཙུན་ནམ་སྦི་རི་ཀུ་ཀྲི་ཡང་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་བཙུན་མོར་ཕུལ་ཤིང་ཇོ་བོ་མི་བསྐྱོད་རྡོ་རྗེ་སྤྱན་དྲངས། སྤྱི་ལོ་633པའི་ཆུ་སྦྲུལ་ལོར་ཐུ་མི་སམ་བྷོ་ཊ་ལ་སོགས་པ་གཞོན་ནུ་རིག་པ་ཅན་ཁག་གཅིག་རྒྱ་གར་དུ་སློབ་སྦྱོང་ལ་མངགས། སྤྱི་ལོ་ 634 པ་ཤིང་རྟ་ལོར་རྒྱ་བོད་སྐྱེས་ཀྱི་འབྲེལ་བ་ཐོག་མར་བརྒྱུད་ནས་བྱུང་བའི་དམག་འཁྲུག་གི་འགོ་གཟིགས་སུ་ཕེབས་ཏེ་དམག་དཔོན་གནང་ཞིང༌། རྒྱལ་སྲིད་གཅུང་གུང་རི་གུང་བཙན་ལ་སྐྱོང་དུ་བཅུག སྤྱི་ལོ་ 638 པའི་ས་ཁྱི་ལོར་སླར་ཡང་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལ་བཞུགས། ཤར་ཕྱོགས་རྒྱ་ནག་རྒྱལ་པོའི་སྲས་མོ་དཔུང་སྟོབས་ཀྱིས་སློང་པ་རྒྱ་རྒྱལ་ཐང་ཐའི་ཙུང་ནས་སྲས་མོ་ཝན་ཤིང་ཀོང་ཇོ་བོད་རྗེའི་བཙུན་མོར་མི་འབུལ་མཐུ་མེད་བྱུང༌། དུས་རབས་དེའི་སྐབས་བོད་རྒྱ་ཕན་ཚུན་འདྲ་མཉམ་བྱུང་འདུག དེ་བཞིན་བདེ་མཚུངས་འབར་མ་སྟོད་ཀྱི་ས་ཆ་དང༌། བལ་ཡུལ་ཡང་བོད་ཀྱི་ཆབ་འོག་ཏུ་བཅུག་ཡོད་པ་དེའི་རྟགས་སུ་བལ་པོའི་མི་རིགས་ཀྱི་ནང་བླ་མ་དང༌། ཤར་པ་སོགས་ཡོད་པ་དེ་ཚོ་བོད་པའི་མི་རྒྱུད་ཡིན་པ་གླེང་བ་མ་ཟད། བལ་ཡུལ་རྒྱལ་པོ་ན་རན་ཌར་དེ་ཝས་(Newari King Narendra Deva)བཙུགས་པའི་ཤི་ལ་དེ་ཝའི་(Shila Deva)རྡོ་རིང་ནང་བོད་ལ་ལོ་དུས་ཀྱི་ཁྲལ་ཕུལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་གསལ་ཡོད། དཔེར་ན། ཆོས་རྒྱལ་འདིའི་སྐབས་བལ་ཡུལ་དང༌། རྒྱ་གར་བྱང་བརྒྱུད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་མང་པོདབང་དུ་བསྡུས་ཏེ་ས་མཚམས་ཀྱང་ཆུ་མོ་གངྒ་བར་ཡིན་པར་གྲགས། སྐབས་དེར་བོད་ཀྱི་རྟ་དམག་མང་པོ་ས་མཚམས་བསྲུངས་བསྡད་ཀྱིས་རིམ་པས་གཞིས་ཆགས། སྤྱིལོ་ 644 པ་ཤིང་འབྲུག་ལོར་རྒྱལ་པོ་ལིག་སྙ་ཤུབ་བརླགས་ཏེ་ཞང་ཞུང་ཐམས་ཅད་འབངས་སུ་བཀུག།
སྤྱི་ལོ་659པ་ས་ལུག་ལོར་བཙན་པོ་མང་སྲོང་མང་བཙན་(སྤྱི་ལོ་ 638-676)སྦྲགས་ཀྱི་ཤར་ན་བཞུགས་ཤིང༌། བློན་ཆེན་མགར་སྟོང་བཙན་གྱིས་བོད་དམག་ཆིག་སྟོང་ཙམ་ཁྲིད་ནས་འ་ཞའི་ཡུལ་དུ་སླེབས། དེང་སང་ཨ་མདོ་རྡོ་སྦིས་ཀྱི་སྟོང་རུ་མཚོ་ནག་ཏུ་གྲགས་པའི་ཡུལ་དེར་དམག་འཁྲུག་བྱས་པས། བོད་དམག་ཆིག་སྟོང་གིས་ཐང་དམག་བརྒྱད་ཁྲི་ཕམ་དུ་བཅུག་སྟེ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ། སྤྱི་ལོ་662པ་ཆུ་ཁྱི་ལོར་བློན་པོ་མགར་སྟོང་བཙན་གྱིས་གྲུ་གུའི་ཡུལ་དུ་དམག་དྲངས། སྤྱི་ལོ་667པའི་མེ་ཡོས་ལོར་བཙན་པོ་འོར་མང་དུ་གཤེགས་ཏེ། བློན་པོ་མགར་སྟོང་བཙན་འབྲས་ནད་ཀྱི་འདས། འདུས་སྲོང་མང་རྗེ་(སྤྱི་ལོ་676-704) ལོ་ངོ་བཞི་ལ་ཐོན་པའི་ས་ཡོས་ཏེ་སྤྱི་ལོ་679པའི་ལོར་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལ་འཁོད། འོན་ཀྱང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་འགན་དབང་གཙོ་བོ་མ་ཡུམ་ཁྲི་མ་ལོད་ཀྱིས་བསྐྱངས། སྤྱི་ལོ་703པ་ཆུ་ཡོས་ལོར་བཙན་པོ་སྐུ་དངོས་ཀྱིས་འཇང་ཡུལ་དུ་དམག་དྲངས་ཏེ་འཇང་པ་རྣམས་ཆམ་ལ་ཕབ། སྤྱི་ལོ་704པ་ཤིང་འབྲུག་ལོར་འཇང་ཡུལ་དུ་སྐུ་གཤེགས།
རྒྱལ་རབས་སོ་དྲུག་པ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན་ནམ་མེས་ཨག་ཚོམ་གྱི་སྲས་འཇང་ཚ་ལྷ་དབོན་ལའང་སྤྱི་ལོ་ 712 ལོར་རྒྱ་ནག་རྒྱལ་པོའི་སྲས་མོ་ཀེམ་ཤིང་ཀོང་ཇོ་སློང་བར་བཏང་བ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་དབང་ཤུགས་ལ་མ་བཟོད་པར་མི་འདོད་བཞིན་དུ་སྲས་མོ་སྟེར་དགོས་བྱུང་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་སྲས་འཇང་ཚ་ལྷ་དབོན་གློ་བུར་དུ་གཤེགས་པས་ཀོང་ཇོ་ཡབ་ཀྱིས་ཁབ་ཏུ་བཞེས། ནམ་ཞིག་བཙུན་མོ་ནང་ཁུལ་མ་མཐུན་པར་བརྟེན་ཀོང་ཇོ་ཡང་ཡང་བྲོས་གྲབས་བྱས་པར་རྒྱ་རྒྱལ་གྱིས་མཁྱེན་ཏེ། གལ་སྲིད་བུ་མོ་བྲོས་ཡོང་བ་ཡིན་ན་རྒྱ་བོད་དབར་དམག་འཁྲུག་ཡོང་ངེས་སྙམ་པའི་བློ་འཚབ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བའི་ངང་ནས་བོད་དུ་དམིགས་བསལ་བང་ཆེན་བཏང་སྟེ། ང་དང༌། ངའི་ལུང་པའི་དོན་དུ་བུ་མོ་ཁྱོད་བོད་ལ་སྡོད་རོགས་ཞེས་ཕྱག་བྲིས་ནན་པོ་བཏང་དགོས་བྱུང་འདུག། སྤྱི་ལོ་755པ་ཤིང་ལུག་ལོར་ཡར་འབྲོག་སྦྲ་ཚལ་དུ་བློན་པོ་འབལ་ལྡོང་ཙབ་དང་ལང་མྱེས་གཟིགས་གཉིས་ཀྱིས་ལྐོག་ཏུ་བཀྲོངས་ཞེས་གྲགས།
རྒྱལ་རབས་སོ་བདུན་པ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན་སྐབས་བསམ་ཡས་མི་འགྱུར་ལྷུན་གྱིས་གྲུབ་པའི་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས། བོད་ནང་རབ་བྱུང་གི་སྡེ་བཙུགས། བོད་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མངའ་ཐང་དར་བའི་རྩེ་མོར་སོན་ཏེ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཕལ་ཆེར་ཤར་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་ཅིང༌། རྒྱལ་པོ་དེའི་དུས་ཤར་རྒྱ་ནག་ཁྲང་ཨན་གྱི་ཕོ་བྲང་ཀེང་ཤིར་དབང་བསྒྱུར་གནང་བ་ དང༌། རྒྱ་ནག་ནས་བོད་ལ་ལོ་ལྟར་དཔྱ་ཁྲལ་གོས་ཡུག་ཁྱོན་ཆེ་འབུལ་རྒྱུའི་ཁས་ལེན་ཞུས་པ་ སོགས་ཀྱི་སྐོར་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་རྟ་ར་ཀླུ་གོང་གི་བྱས་རྗེས་སུ་ལྷ་ལྡན་རྩེ་ ཕོ་བྲང་ཆེན་པོའི་མདུན་ཞོལ་རྡོ་རིངཕྱི་མར་བརྗོད་ཚིག་ཁ་གསལ་འཁོད་པ་དུས་ད་ ལྟའི་བར་ཡོད་མུས་རེད། དེ་འབྲེལ་བོད་དམག་གིས་ཨ་རབ་ཡུལ་གྱི་ཨོག་སོ་ གཙང་པོ་ཡང་བརྒལ་བའི་སྔ་རྟགས་སུ། ཨོག་སོ་གཙང་པོའི་(Oxus River)བྱང་ངོས་ཨ་རབ་ཡུལ་སྐད་ཨལ་ཏུ་སྦག་(Al-Tubbat)ཅེས་མིང་ཐོགས་པའི་མཚོ་ ཞིག་ཡོད་འདུག ཨལ་ཏུ་སྦག་ཅེས་པའི་དོན་ནི་བོད་ཀྱི་མཚོ་ཆུང་ཟེར།
དེ་མཚུངས་ཐའི་ལན་ཌ་ (Thailand-Siam)ལ་རྒྱ་ནག་ནས་ཡང་ཡང་བསུན་གཙེར་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ཐའི་ལན་ ཌའི་རྒྱལ་པོ་ཀོ་ལོ་ཕིང་ (Kolo Feng) ཞེས་པས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོར་སྐྱབས་བཅོལ་ཞུས་ནས། བོད་དང་ཐའི་ལན་ཌ་དབར་དྲག་པོའི་མཐུན་ཕྱོགས་བཟོས་རྗེས་སླར་ཡང་རྒྱ་མིས་བཙན་ འཛུལ་བྱས་པར་ཚ་བ་རོང་ཡུལ་ཆུའི་བརྒྱུད་བོད་དམག་བཏང་སྟེ་རྒྱ་དམག་རྣམས་མཐར་ སྐྲོད་བཏང༌། དེ་རྗེས་ཐའི་ལན་ཌའི་རྒྱལ་པོ་ཀོ་ལོ་ཕིང་གི་རྗེས་འཛིན་ཨེ་མོ་ཤུན་( Imo Shun) གྱི་སྐབས་བོད་རྒྱལ་ལ་དམག་རོགས་གནང་དགོས་ཞུས་དོན་ཐའི་ལན་ཌ་དང༌། བོད་དམག་མཉམ་སྦྲེལ་གྱིས་ཕར་རྒོལ་བྱས། བོད་དམག་རྣམས་ཐའི་ལན་ཌར་ལོ་བརྒྱད་བསྡད་དེ་མཐར་རྒྱ་ནག་དང་ཐའི་ལན་ཌ་དབར་ཞི་བའི་མཐུན་འགྲིག་བྱུང་བ་དང་བོད་དམག་རྣམས་ཕྱིར་ལོག་བྱས་འདུག།
གུང་ལོ་སོ་ལྔ་པའི་སྤྱི་ལོ་797པའི མེ་གླང་ལོར་མུ་ནེ་བཙན་པོ་ལ་ཚེ་སྤོང་བཟས་དུག་བརྒྱབ་ཏེ་བཀྲོང་པས་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་རྒྱལ་སར་འཁོད། སྐབས་དེར་དམག་ཤུགས་ཧ་ཅང་ཆེ་བས་ཕྱོགས་བཞིའི་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་ལ་དཔུང་འཇུག་བྱས། རྒྱ་གར་གྱི་རྒྱལ་པོ་དྷརྨ་པ་ལ་བོད་དུ་ཁྲིད་དེ་བཟང་བཙོན་བྱས་ཟེར་བའང་གྲགས། དགུང་ལོ་ཞེ་གཉིས་པའི་ཤིང་སྤྲེལ་སྤྱི་ལོ་804ལོར་ཕོ་ཡོངས་བཟའ་འམ་སྣ་ནམ་པས་ཇུས་ངན་བཏོན་ནས་བཀྲོངས་སོ།
ཁྲི་ལྡེའུ་སྲོང་བཙན་དགུང་ལོ་ཉེར་དགུ་པའི་ཤིང་སྤྲེལ་སྤྱི་ལོ་804 ལོར་གཅེན་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་སྐུ་གཤེགས་པ་དང་འདི་ཉིད་རྒྱལ་པོའི་ཁྲི་ལ་བཞུགས་ནས་སྲིད་བསྐྱངས། བཙུན་མོ་ཆེ་བ་ལ་སྲས་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་དང༌། གཙང་མ། དར་མ་གསུམ་དང༌། བཙུན་མོ་ཆུང་བ་ལ་ལྷ་རྗེ་དང༌། ལྷུན་གྲུབ་གཉིས་བཅས་ལྔ་འཁྲུངས། དགུང་ལོ་བཞི་བཅུ་པ་སྤྱི་ལོ་815པའི་ཤིང་ལུག་ལོར་སྐུ་གཤེགས།
སྤུ་རྒྱལ་ཞེ་གཉིས་པ་ཆོས་ལྡན་རྒྱལ་རབས་བཅུ་པ་ཁྲི་གཙུག་ལྡེའུ་བཙན་ནམ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་དགུང་ལོ་བཅུ་དྲུག་པའི་ལྕགས་གླང་སྤྱི་ལོ་821ལོར་ཐང་དང་འདུམ་བྱས་ནས་རྒྱ་ནག་ཏུ་རྡོ་རིང་བཙུགས། དགུང་ལོ་བཅུ་བདུན་པའི་ཆུ་སྟག་སྤྱི་ལོ་822ལོར་བོད་དུ་རྡོ་རིང་བཙུགས། དེའི་ཕྱི་ལོར་རྡོ་རིང་ལ་ཡི་གེ་བྲིས། མངའ་བདག་ཁྲི་རལ་གྱི་སྐབས་སུ་རྒྱ་བོད་གཉིས་མ་མཐུན་པར་དྲག་པོའི་དམག་གིས་རྒྱའི་ཡུལ་ཁམས་མང་པོ་བཅོམ། དེར་རྒྱའི་ཧཱ་ཤང་དང་བོད་ཀྱི་ལོ་པཎ་མང་པོས་བར་བཞུགས་གནང་སྟེ། རྒྱ་བོད་གཉིས་ཕན་ཚུལ་ས་མཚམས་ལས་བརྒལ་ནས་དམག་འཐབ་མི་བྱེད་པའི་ཡི་གེ་རྡོ་རིང་ ལ་བརྐོས་ཏེ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སའི་གཙུག་ལག་ཁང་གི་མདུན་དང༌། རྒྱའི་རྒྱལ་ས་ཁྲང་ཨན། གཅིག་བོད་རྒྱའི་ས་མཚམས་གུར་གུ་རྨེ་རུར་བཙུགས་ཏེ་རྒྱ་བོད་མཐུན་ལམ་ལ་གནས། དེ་ཡང་རྡོ་རིང་དེར། བོད་རྒྱ་གཉིས། ད་ལྟར་དུ་མངའ་བའི་ཡུལ་དང་མཚམས་སྲུངཞིང༌། དེའི་ཤར་ཕྱོགས་ཐམས་ཅད་ནི་རྒྱ་ཆེན་པོའི་ཡུལ། ནུབ་ཕྱོགས་ཐམས་ཅད་ནི་ཡང་དག་པར་བོད་ཆེན་པོའི་ཡུལ་ཏེ། བོད་བོད་ཡུལ་ན་སྐྱིད། རྒྱ་རྒྱ་ཡུལ་ན་སྐྱིད། སོགས་བོད་ཡིག་དང་རྒྱ་ཡིག་ཤན་སྦྱར་གཟོང་གིས་བརྐོས་ཡོད་པ་རེད། རྒྱ་བོད་ཀྱིས་མཚམས་དབྱེ་བཅད་མནའ་བཞག་ཀྱང་སྔ་རྗེས་ཐེངས་བཞི་ཙམ་བྱས་ཡོད་པ་རེད། །
སྤུ་རྒྱལ་ཞེ་གསུམ་པ་ཆོས་ལྡན་རྒྱལ་རབས་བཅུ་གཅིག་པ་གླང་དར་མ་འུ་དུམ་བཙན་པོ་ནི། སྤྱི་ལོ་836པའི་མེ་འབྲུག་ལོར་གཅེན་མངའ་བདག་ཁྲི་རལ་འདས་པ་དང་རྒྱལ་སྲིད་ལ་བསྐོས། དེ་ནས་ལོ་ངོ་ལྔའི་རིང་སྔར་སྲོལ་ལྟར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་པ་བྱས། ལོ་ངོ་དྲུག་པ་ནས་རྒྱལ་སྲིད་དང་། དམག་དོན་ལ་ཤུགས་སྣོན་བྱ་བའི་ཆེད་དུ་གྲྭ་བཙུན་རྣམས་ལ་འཚོ་བ་བླ་ནས་སྦྱོར་བའི་སྲིད་ཇུས་དེ་མེད་པར་བཟོས་ཤིང་། དེ་དག་རྣམས་ཀྱིས་འཚོ་བ་རང་ཁ་རང་གསོ་བྱ་དགོས་རྒྱུ་དང་། ཡོན་བདག་དེ་དག་རྒྱལ་པོའི་སྲིད་ཀྱི་ཞབས་ཞུས་ཆེད་དུ་ཕྱིར་འཐེན་བྱ་རྒྱུ་གཏན་འབེབས་གནང་སྟབས། དབུས་ཀྱི་གྲྭ་བཙུན་རྣམས་ཚོང་དང་། སོ་ནམ། རི་དྭགས་རྔོན་པ་སོགས་ཀྱི་ལས་ལ་མ་ཞུགས་ཐབས་མེད་ཆགས་པས་ནང་ཆོས་ལ་དད་མཁན་རྣམས་མ་དགའ་བར་གྱུར། སྲིད་ཇུས་དེ་སྤེལ་ནས་ཟླ་བ་དྲུག་ཕྱིན་པའི་ལྕགས་བྱ་སྤྱི་ལོ་841ལོར་རྒྱལ་པོ་ཕོ་བྲང་གི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་སྐྱོ་སངས་ལ་ཕེབས་སྐབས། ལྷ་ལུང་དཔལ་རྡོར་ཞེས་པའི་གྲྭ་བཙུན་ཞིག་གིས་ལྐོག་མདའ་བརྒྱབས་ཏེ་བཀྲོངས་སོ།
བོད་སིལ་བུའི་སྐབས། རྩོམ་སྒྲིག
བོད་ཁམས་སིལ་བུར་འཐོར་བའི་དུས་སྐབས། ཞིབ་ཕྲ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
༈ གླང་དར་གྱི་སྲས་ངོ་འདྲ་གཉིས་བྱུང་བ་བཙུན་མོ་གཉིས་དང༌། ཕྱོགས་གཏོགས་བཅས་པ་མངའ་རིས་ལ་མ་འཆམས་པར་འཁོན་རྩོད་བྱུང་སྟེཕྱི་ལོ་ ༩༠༠ ཙམ་ནས་མི་ལོ་ ༣༤༧ ཙམ་རིང་བོད་ཡུལ་མདོ་སྟོད་སྨད་དང༌། དབུས་གཙང་བཅས་པ་སིལ་བུར་འཐོར་ཏེ་བོད་ཁམས་ཉམས་རྒྱུད་ཇེ་ཆེར་གྱུར་སྐབས། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁམས་རྣམས་ནས་བོད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་པའི་གོ་སྐབས་བཟུང་སྟེ་བོད་ སྡེར་རྩོད་འཐེན་མུ་མཐུད་བྱས་པས་བོད་ཀྱི་ས་སྡེ་དང༌། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་ཉེས་ཅི་ཆེར་གྱུར། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༦༠ ལོར་སོག་པོའི་གོང་མ་སེ་ཆེན་གྱི་རྒྱབ་སྐྱོར་ལ་བརྟེན་ནས། ས་སྐྱའི་ཁྲི་རབས་ཉི་ཤུས་ལོ་ ༩༦ རིང་བོད་སྤྱི་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཞིང༌། དེ་རྗེས་ཕག་མོ་གྲུབ་པ་ཁྲི་རབས་བཅུ་གཅིག་གིས་ལོ་ ༨༦དང༌། རིན་སྤུངས་པ་ཁྲི་རབས་བཞི་ནས་ལོ་ ༡༣༠ དང༌། སྡེ་པ་གཙང་པའི་ཁྲི་རབས་གསུམ་གྱིས་ལོ་ ༧༦ བཅས་རིང་སོ་སོས་བོད་ཀྱི་དབངཆརིམ་བཞིན་བཟུང་སྟེ་མི་ལོ་ ༣༨༨ ཙམ་སོང་བའི་རིང༌། མདོ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་ས་ཁུལ་འགའ་ཞིག་ལ་ས་ཁད་ཐག་རིང་ལམ་འགྲུལ་ཡུན་གོར་སོགས་ཀྱི་ རྒྱུ་རྐྱེན་ལས་བོད་གཞུང་ནས་ཐད་ཀར་ལྟ་རྟོགས་མ་ཐུབ་པའི་ས་གནས་འགའ་ཤས་ལ་རྒྱལ་ ཕྲན་དཔོན་འགོ་ཁག་ནས་རང་རང་གི་ས་སྡེ་འོས་འཚམས་རེ་བསྐྱངས་ཏེ་གནས་པ་རེད།
གཞི་རྩ་སོག་པོ་དང༌། རྒྱ་ནག བོད་བཅས་རྒྱལ་ཁབ་སོ་སོ་ཡིན་རུང༌། ཧོར་ཇིང་གིར་སེ་ཁཱང་(Genghis Khan)གི་སྐབས་ནས་རྒྱ་ནག་སོག་པོའི་འོག་ཏུ་སོང་བ་མ་ཟད། དེ་རྗེས་བོད་དུའང་སོག་པོའི་ནུས་ཤུགས་ཟུར་ཙམ་བྱུངབ་རེད། འོན་ཀྱང་ ༡༢༥༣ ལོར་བོད་ཀྱི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ་སོག་རིགས་ཀྱི་གོང་མ་དང་པོ་ཀུབ་ལི་ ཁཱང་ (Kublai Khan)སེ་ཆེན་ནས་སོག་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་རྗེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པས་ སོག་རྒྱལ་དང་ཞིབ་མོལ་གྱིས་ཀུབ་ལི་ཁཱང་གིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པར་བོད་ ཆོལ་གསུམ་གྱི་བདག་དབང་ཕུལ་བ་ནས་སྔར་བོད་རྗེ་གོང་མ་ཚོའི་སྐབས་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ བོད་ལྗོངས་ཆོལ་ཁ་གསུམ་ཡོངས་རྫོགས་མངའ་དབང་དུ་བསྒྱུར་བའི་བོད་རྒྱལ་ཁབ་རང་ བཙན་གཙང་མར་འཛིན་ཏེ་བོད་སོག་རྒྱལ་ཁབ་ཕན་ཚུན་མཆོད་ཡོན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་བྱུང། ཇིང་གིར་སེ་ཁཱང་གི་རྒྱུད་པ་ཀུབ་ལི་ཁཱང་ནས་བརྩིས་པའི་མི་ཐོག་བཅོ་ལྔའི་རིང་ རྒྱ་ནག་ཡོངས་སོག་པོས་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་པ་རེད། རྒྱ་ནག་ནི་ ༡༣༦༨ ལོར་ཏཱ་མིང་རྒྱལ་པོས་སོག་པོའི་དབང་ཤུགས་ཕྱིར་འབུད་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་རང་བཙན་གཞི་ ནས་ལེན་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་རེད། དུས་དེ་ནས་བཟུང་རྒྱ་བོད་སོག་གསུམ་ཕན་ཚུན་རྒྱལ་ཁབ་སོ་སོར་རང་དབང་འཛིན་སྐྱོང་སྤེལ་གསུམ་བྱས་ཡོད། ཏཱ་མིང་ཡུང་ལོ་རྒྱལ་པོས་རྗེ་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བློ་བཟང་གྲགས་པ་རྒྱ་ནག་ཏུ་གདན་ ཞུའི་མི་སྣ་སྔ་རྗེས་བཏང་བར་ཐོག་མར་མཇལ་ཁ་མ་གནང༌། རྗེས་སུ་རྒྱ་ཡུལ་དུ་འབྱོན་རྒྱུ་དགག་ཆ་ཆེ་ལ་དགོས་པ་ཆུང་བའི་རྒྱུ་མཚན་དང་བཅས་ ཞལ་བཞེས་མ་མཛད་པར་སྐུ་ཚབ་ཏུ་རྗེའི་སློབ་མ་བྱམས་ཆེན་ཆོས་རྗེ་ཤཱཀྱ་ཡེ་ཤེས་ གཏོང་གནང་མཛད་པ་ཕྱི་ལོ་ ༡༤༠༡ ལོར་རྒྱ་ཡུལ་དུ་བྱོན། དེ་བཞིན་རྒྱ་ནག་ཏཱ་མིང་ཡུང་ལོ་ནས་ཕག་གྲུ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན་རྒྱ་ནག་ཏུ་གདན་ཞུ་ ཕུལ་ཡང་ཞལ་བཞེས་གནང་མེད།
ས་སྐྱའི་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས། {སྤྱི་ལོ་ 1253-1358} རྩོམ་སྒྲིག
དེ་ཡང་རབ་བྱུང་བཞི་པའི་ཤིང་འབྲུག་ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༤ ལོར་ས་པཎ་ས་སྐྱ་ནས་ཕེབས་ཐོན་གྱིས་ལྷ་ས་དང༌། བྱང་མི་ཉག་སོགས་བོད་ཀྱི་སྡེ་མང་པོ་བརྒྱུད་དེ་མེ་ལུག་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༤༧ ལོར་ལང་ཇུ་ལ་ཞབས་སོར་འཁོད། རང་གི་ཚ་བོ་འཕགས་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་ཕྱག་ཕྱིར་ཁྲིད། སྐབས་དེར་གོ་ཏན་ཁཱང་སོག་ཡུལ་ནས་ཚུར་བྱོན་པའི་ལམ་བར་སྐབས་དང་འཁེལ་ཏེ་དེར་མཇལ་འཕྲད་ཐོག་མར་བྱུང༌། དེ་གར་རྒྱལ་བློན་འབངས་དང་བཅས་པར་སྐྱབས་འགྲོ་དང༌། ལས་འབྲས། དགེ་སྡིག་བླང་དོར། ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་སེམས་བསྐྱེད་སོགས་གསུངས་ནས་མི་དགེ་བ་བཅུ་སྤོང་གི་ལམ་དུ་འཇུག་པར་མཛད། ཕྱི་ལོ་ ༡༢༤༧ ནས་ ༡༢༥༡ བར་ས་པཎ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཆོས་ཀྱི་མཛད་པ་རྒྱ་ཆེར་བསྐྱངས། དགུང་ལོ་ ༧༠ ཐོག་ལང་ཇུ་གྲོང་ཁྱེར་དུ་ངོ་མཚར་བའི་ལྟས་དུ་མ་དང་བཅས་ཞི་བར་གཤེགས། དེ་ནས་རིང་པོར་མ་སོང་བར་རྒྱལ་པོ་གོ་དན་ཁཱང་ཡང་གྲོངས།
ཕྱི་ལོ་ ༡༢༥༣ ལོར་ཀུབ་ལའི་ཁཱང་ངམ་སེ་ཆེན་རྒྱལ་པོ་རྒྱལ་ཁྲིར་ཕེབས། དེ་དུས་ས་སྐྱ་འཕགས་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་དགུང་ལོ་ ༡༩ ལ་ཕེབས་པ་ཁཱང་གིས་རང་གི་རྒྱལ་སར་གདན་དྲངས། ཁཱང་གིས་ཟླ་བ་མང་པོའི་རིང་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་དཀའ་གནད་མང་པོ་དྲི་བ་ཞུས་པར་ཐོགས་པ་མེད་པར་ལན་འདེབས་མཛད། དེ་ནས་ཡུ་གུར་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་བརྒྱད་ནས་རྒྱལ་པོ་ཁཱང་དང་བཙུན་མོས་གཙོས་བློན་ཆེན་རྣམས་ལ་དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱ་བའི་ཁྱད་ཆོས་དཔལ་ཀྱེ་རྡོ་རྗེའི་དབང་བཞི་ཟབ་མོ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་ལན་གསུམ་བསྐུར་བར་མཛད། དེ་ནས་བཟུང་སོག་ཡུལ་དུ་གསང་སྔགས་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་བསྟན་པ་དབུ་བརྙེས། དེའི་དབང་ཡོན་དང་པོར་བོད་ཡུལ་ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་གྱི་དབང་རིས་བདག་ཐོབ་དང་བཅས་པ་ཕུལ། དབང་ཡོན་གཉིས་པར་བོད་ཆོལ་ཁ་གསུམ་གྱི་དབང་ལུང་བཅས་པ་ཕུལ། དབང་ཡོན་གསུམ་པར་ཆོས་དུང་དཀར་མོ་རྒྱང་གྲགས་མ་དང༌། རྒྱ་ཡི་མི་ཡུར་ཆེན་མོ་སོགས་ཕུལ། ཏི་ཤྲི་ཞེས་པའི་རྒྱལ་པོའི་དབུ་བླའི་གོ་གནས་ཀྱང་ཕུལ། དེ་ལྟར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་དང༌། སོག་རྒྱལ་ཀུབ་ལའི་ཁཱང་སེ་ཆེན་རྒྱལ་པོའི་སྐབས་སུ་བོད་སོག་མཆོད་ཡོན་གྱི་འབྲེལ་བ་ཐོག་མར་དབུ་བརྙེས་པ་ཡིན་ནོ།། ཕྱི་ལོ་ ༡༣༤༤ བར་མིང་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱིས་བོད་ལ་འབྲེལ་བ་བྱེད་རྒྱུའི་ཐོབ་ཐང་སོག་པོ་ཆིང་ཁེ་སེ་ཁཱང་གི་སྐབས་སུ་བྱུང་ཚུལ་ཟེར་ཡང༌། ཆིང་ཁེ་སེ་ཁཱང་གི་མི་རྒྱུད་ནས་འཛམ་གླིང་ཡུལ་གྲུ་གང་སར་མངའ་ཐང་རྒྱ་བསྐྱེད་བྱེད་སྐབས་བོད་ཀྱི་ས་ཆ་འགའ་ཤས་ལ་དྲག་པོའི་དབང་ཤུགས་ཀྱི་གྲིབ་མ་ཙམ་སླེབས་ཡོད་ཀྱང༌། དེའི་རྗེས་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༥༣ ལོར་ཀུབ་ལའི་ཁཱང་གིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པར་བོད་ཆོལ་ཁ་གསུམ་མངའ་རིས་དང་བཅས་པ་ཕུལ་བ་ནས་བཟུང༌། བོད་སོག་གཉིས་རང་བཙན་བཙང་མའི་མངའ་བདག་གི་གནས་སྟངས་འོག་མཆོད་ཡོན་གྱི་འབྲེལ་བ་བྱུང་བ་དང༌། དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོ་༡༣༦༨ ལོར་རྒྱ་ནག་གོང་མ་མིང་ཐེ་ཙུ་སྐབས་ནས་བཟུང་གཞི་ནས་སོག་པོའི་འོག་ནས་རྒྱ་ནག་ལ་རང་བཙན་ཐོབ་པ་ལགས་སོ།།
བོད་ཀྱི་དུས་རབས་བར་མའི་ལོ་རྒྱུས། རྩོམ་སྒྲིག
ཕག་གྲུའི་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས། 1358-1481 རྩོམ་སྒྲིག
* ཕག་གྲུའི་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
སྐབས་དེར་ས་སྐྱའི་མངའ་འོག་ཏུ་ཁྲི་དཔོན་བཅུ་གསུམ་ཡོད་པའི་ནང་ནས་འབྲི་གུང་དང༌། ཕག་གྲུ། ཚལ་པ་བཅས་གསུམ་ནི་ས་སྡེ་ཆེ་ཤོས་དང༌། ས་སྐྱ་པའི་ཞབས་འབྲིང་ནང་མའི་གྲས་སུ་གཏོགས། ཁྲི་དཔོན་གཞན་གྱི་རྒྱུད་བསྐུལ་བསླུ་ཐབས་ལ་བརྟེན་ནས་ས་སྐྱའི་དཔོན་ཆེན་འགའ་ཤས་ཀྱིས་ཕག་གྲུར་ཁྲིམས་འཁྱོག་དང༌། སྡང་ཟུག་ཆེན་པོས་སྔ་རྗེས་བཙན་མནོན་མང་པོ་བྱས་རྐྱེན་སྙིང་སྟོབས་ཅན་གྱི་ཕག་གྲུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ཏེ། ས་སྐྱའི་སྲིད་དབང་ཕྲོགས་པ་ཡིན། དེ་ནས་གཡའ་བཟང་བ་དང༌། ཚལ་པ། འབྲི་གུང༌། ས་སྐྱ་བཅས་ལ་དམག་དྲངས་ཏེ་ཤིང་རྟ་སྤྱི་ལོ་ ༡༣༥༤ ལོར་བོད་ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་གྱི་སྲིད་དབང་བདག་གིར་མཛད། ཁྲི་སྐོར་བཅུ་གསུམ་གྱི་སྲིད་འཛིན་པ་བསྒྲིགས་ཏེ་གོང་དཀར་རྫོང་དང༌། བྲག་དཀར་རྫོང༌། སྣེའུ་རྫོང༌། འོལ་ཁ་སྟག་རྩེ་རྫོང་སོགས་རྫོང་ཆེན་བཅུ་གསུམ་དུ་བསྒྱུར་ལ། རྫོང་དཔོན་རྣམས་ལོ་གསུམ་རེའི་མཚམས་ནས་བརྗེ་རེས་བྱེད་པའི་ལམ་ལུགས་བཙུགས། ཁྲིམས་ཡིག་ཞལ་ལྕེ་བཅོ་ལྔ་དང་ཁྲལ་འུལ་སོགས་ལམ་ལུགས་གཏན་འབེབས་མཛད་པས། སྐབས་དེར་བོད་ཁམས་ཡོངས་སུ་དུས་བདེ་ཞོད་འཇགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཞིག་བྱུང་བས་ཁོང་ནི་བོད་ལ་བཀའ་དྲིན་ཤིན་ཏུ་ཆེའོ།། སྡེ་སྲིད་ཕག་མོ་གྲུ་པའི་སྲིད་དབང་གི་གནས་གཞི་ནི་སྣེའུ་གདོང་རྩེར་ཡོད་ལ། སྡེ་སྲིད་ཕག་མོ་གྲུ་པར་རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱོན་བཅུ་གཉིས་བྱུང་ཡོད། ཕག་གྲུའི་སྐབས་སྲིད་འཛིན་སྒྲིག་གཞི་གསར་བཟོ་དང༌། སྔར་གཞན་གྱིས་བཙན་འཕྲོག་བྱས་པའི་འབངས་ཀྱི་ས་ཞིང་དང་རྒྱུ་ནོར་རྣམས་ཕྱིར་རང་རང་ལ་སྤྲད་པ་དང༌། འབངས་ཀྱི་ཁྲལ་རིགས་འོས་མཚམ་བསྡུ་བ་ལས་གང་འདོད་ཀྱིས་བསྡུ་མི་ཆོག་པའི་བཀའ་ཕབ། ཁྲིམས་ལུགས་ལ་བསྒྱུར་བཅོས་བྱས་པས་ཁྲིམས་མེད་ལུགས་མེད་ཀྱི་འཕྲོག་ཁྱེར་གྱི་བྱ་སྤྱོད་མེད་པར་ཕྱུགས་ཟོག་གོང་འཕེལ་བྱུང༌། སྡེ་སྲིད་རིམ་བྱུང་གིས་གཞིས་ཀ་ཁག་ནང་མང་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བར་རྒྱུས་ལོན་བྱས་ཤིང༌། ས་གནས་སོ་སོར་ཤིང་འཛུགས་ནགས་བསྐྲུན་གྱི་བསྐུལ་མ་བཏང༌། ཐང་རྒྱལ་རབས་ནས་བཟུང་བོད་དང་ནང་ལོགས་བར་བྱུང་བའི་ཇ་དང་རྟ་སོགས་ཉོ་ཚོང་བྱེད་པའི་སྲོལ་ཇེ་དར་དུ་སོང་སྟེ། བོད་ཀྱི་བལ་དང༌། སྨན་རྩྭ་གླ་རྩི། ལི་སྐུ། ཐང་ག་སོགས་དང་རྒྱ་ནག་གི་དར་གོས་དང༌། རས་ཁྲ་སོགས་ཕན་ཚུན་བརྗེ་རེས་བྱེད་པའི་བྱེད་སྒོ་མང་དུ་ཕྱིན་པས་དཔལ་འབྱོར་གཽང་དུ་འཕེལ་ནས་མང་ཚོགས་ཀྱི་འཚོ་བ་ཡར་རྒྱས་སུ་སོང་བས་སྐབས་དེར་རྒན་མོ་གསེར་ཁུར་གྱི་དུས་ཞེས་གྲགས།
རིན་སྤུངས་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས། སྤྱི་ལོ་ 1481 ནས་ 1565 རྩོམ་སྒྲིག
* རིན་སྤུངས་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
རིན་སྤུངས་པའི་སྡེ་པ་ནི་སྣེ་གདོང་གོང་མའི་ཞབས་འབྲིང་ནང་མར་གཏོགས་པ་ཞིག་ཡིན་ཡང༌། རིན་སྤུངས་པ་ནོར་བཟང་གི་སྲིང་མོ་ཞིག་སྣེ་གདོང་གོང་མ་སངས་རྒྱས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་བདག་མོར་བཞེས་ཏེ། ཁོང་གཉིས་ལ་སྲས་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་དང་ཀུན་དགའ་ལེགས་པ་གཉིས་འཁྲུངས། རྗེས་སུའང་སྣེ་གདོང་པ་དང་རིན་སྤུངས་པའི་དབར་གཉེན་འབྲེལ་ཐེངས་ཁ་ཤས་བྱུང་བར་བརྟེན། སྣེ་གདོང་གི་སྲིད་དབང་ནང་རིན་སྤུངས་པའི་ཤུགས་རྐྱེན་སླེབས་པ་དང༌། ལྷག་པར་དུ་སྣེ་གདོང་གི་གདན་ས་པ་དགུང་ན་ཕྲ་བའི་སྐབས་རིན་སྤུངས་པ་མཚོ་སྐྱེས་རྡོ་རྗེ་སོགས་ཀྱིས་དཔོན་ཚབ་དང༌། ཐེལ་གཏོང་བྱས་པ་སོགས་ཀྱིས་དབུས་ཁུལ་དུ་རིན་སྤུངས་པའི་དབང་ཤུགས་གང་ཆེ་སླེབས། རིམ་གྱིས་རིན་སྤུངས་ནོར་བུ་བཟང་པོ་ལ་སྲས་ལྔ་ཡོད་པ་ལས་སྲས་བཞི་པ་མཚོ་སྐྱེས་རྡོ་རྗེས་ཡར་ཀླུང་མཁར་ཐོག་གི་རྫོང་བཟུང་ཞིང༌། མཚོ་སྐྱེས་རྡོ་རྗེས་ཕོ་བྲང་སྣེ་གདོང་རྩེའི་དཔོན་ཚབ་དང་ཐེལ་གཏོང་ཡང་མཛད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་རིན་སྤུངས་པའི་དབང་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་སོང་ངོ༌།།
ཕྱི་ལོ་ 1510 ལོར་རིན་སྤུངས་མཚོ་སྐྱེས་རྡོ་རྗེ་གྲོངས། རིན་སྤུངས་པ་ནོར་བཟང་གི་ཚ་བོ་གཉིས་ལས་ཆུང་བ་དོན་ཡོད་རྡོ་རྗེས་རྫོང་ཆེན་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ལས་ཀ་བླངས་ཤིང༌། སྤྱི་ལོ་ 1480 ལོར་ཡར་ཀླུང་མཐིལ་དུ་རྟ་དམག་གཏོས་ཆེ་བ་དྲངས་ནས་གཞིས་ཀ་བྲག་དཀར་བ་དང༌། ཆུ་ཤུར་ལྷུན་པོ་རྩེ་རྫོང་སོགས་སྣེ་གདོང་པའི་ལག་ནས་འཕྲོགས། པོ་ཏཱ་ལ་སོགས་བདག་གིར་བླངས་ཏེ་བོད་ཡོངས་རྫོགས་ལ་མངའ་དབང་བསྒྱུར། རིན་སྤུངས་པ་མི་རྒྱུད་རིམ་པས་སྤྱི་ལོ་ 148ནས་ 1566 བར་སྲིད་དབང་བསྒྱུར། རིན་སྤུངས་པའི་སྲིད་དབང་ཉམས་ཚུལ་ནི། རིན་སྤུངས་པ་རང་གི་ཞབས་འབྲིང་དུ་གཏོགས་པ་ཞིང་ཤག་པ་ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེས་རིན་སྤུངས་པར་འབངས་གྱེན་ལོག་བྱས་པས་དགྲ་འཐབ་མང་པོ་བྱས། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་མཐར་རིན་སྤུངས་པའི་མངའ་ཐང་རྣམས་རིམ་པས་སྣུམ་ཟད་ཀྱི་མར་མེ་བཞིན་གྱུར་ཏོ།།
སྡེ་པ་གཙང་པའི་དུས་རབས། སྤྱི་ལོ་1618-1642 རྩོམ་སྒྲིག
- སྡེ་པ་གཙང་པའི་དུས་རབས་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
ཐོག་མར་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱི་ཆར་གཞིགས་ན་ཕག་གྲུའི་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་སྲིད་དབང་མིང་ཙམ་དུ་གྱུར་ཏེ་རིན་སྤུངས་པས་བོད་དབུས་གཙང་ལ་རིམ་པས་དབང་བསྒྱུར་ནས་རྒྱུན་རིང་ཙམ་སོང་བ་དང༌། རིན་སྤུངས་པའི་སྲིད་དབང་འཛིན་སྟངས་ཀྱང་མི་རྣམས་ཀྱི་བློ་ལ་འབབ་ཅིང་ལྷིང་ཆགས་པོ་ཞིག་བྱུང་མེད་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་རིན་སྤུངས་ངག་དབང་འཇིག་གྲགས་ནི་རྒྱལ་པོ་པཌཎི་ཏའི་སྤྱོད་ཚུལ་ལྷུར་བཞེས་པ་ཞིག་ཡིན་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཁོང་གི་དུས་རྒྱུན་རིག་གནས་གསན་བསམ་དང༌། གཞན་ལ་འཆད་སྤེལ་བྱེད་པའི་བརྟུལ་ཞུགས་བཟུང་བ་ལས་སྲིད་འབྱོར་དར་སྤེལ་གྱི་ཕྱོགས་ལ་ཐུགས་ཆེན་ཆེར་མེད་པ་སོགས་ཀྱིས་རིམ་བཞིན་བག་ལ་ཞ་བ་ལྟ་བུར་གྱུར་པ་དེ་ཞིང་ཤག་པ་ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ་རྒྱུད་པ་དང་བཅས་པས་ལྐོག་ནས་རང་གི་སྲིད་འབྱོར་འཕེལ་རྒྱས་གཏོང་བར་ཕན་ཡོད་ཀྱི་ཆ་རྐྱེན་ཐོབ་པ་ཡིན།
ལྷག་པར་དུ་དེ་བས་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་ཆབ་སྲིད་ཐོག་ཀརྨ་ཆོས་དབྱིངས་རྡོ་རྗེས་གཙང་པ་ཕུན་ཚོགས་རྣམ་རྒྱལ་ལ་དབུས་གཙང་བདག་པོའི་ལུང་གནང་སྟེ་ཤེལ་དམ་དམར་ནག སྐྱ་དར་རྒྱ་གླིང་སོགས་ཆེ་བ་མཚོན་པའི་རྟགས་ཅན་དང་བཅས་དབུས་གཙང་གི་བདག་པོར་ཤེས་སུ་བཅུག་པ་དང༌། ཀརྨ་བསྟན་སྐྱོང་དབང་པོར་ཡང་དེ་ལྟ་བུའི་ལུང་ཐོབ་པར་བརྟེན་དུས་སྐབས་དེའི་ཚེ་ཆབ་སྲིད་ཐོག་ནས་གཙང་པར་སུས་ཀྱང་འགྲན་མི་ཕོད་པར་གྱུར་ཅིང༌། དེ་བཞིན་གཙང་པས་སྲིད་དབང་སྐྱོང་ལུགས་ཀྱི་སྟེང་སྔར་ཕག་མོ་གྲུ་པ་དང༌། ཚལ་པ་སྡེ་སྲིད་སོགས་ཀྱི་ཁྲིམས་ཡིག་ཞལ་ལྕེ་བཅོ་ལྔའི་ཐོག་ཀླ་ཀློ་མཐའ་འཁོབ་ཀྱི་ཞལ་ལྕེ་བསྣན་པས་ཞལ་ལྕེ་བཅུ་དྲུག་ཏུ་གཏན་ལ་ཕབ་དང༌། འབྲུ་རིགས་གཤོལ་འཇལ་གྱི་ཚད་གཞི་བར་སྐབས་གཅིག་གྱུར་མེད་པ་དེ་གཏན་ཚིགས་ཁ་རུ་ཟེར་བའི་མཁར་འབོའི་ཚད་གཞི་གཅིག་གྱུར་བཟོས་པ་དང༌། གཞན་ཡང་གཙང་པའི་མཛད་ཆེན་ལྔ་ཞེས་སྒྲིག་སྲོལ་དོན་ཚན་ལྔ་གཏན་ལ་ཕབ་པ་སོགས་སྲིད་སྐྱོང་ཐབས་ཀྱི་བྱ་བ་མང་པོ་ལག་བསྟར་དུ་བཞེས།
དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས། རྩོམ་སྒྲིག
རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ས་ཡོས་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་ 1639 ལོར་དཔུང་ཆེན་གྱི་སྣ་མཚོ་སྔོན་ནས་བཏེགས་ཏེ་བར་ཁམས་སུ་མཆིས་པའི་གཙང་པའི་རྒྱབ་རོགས་བེ་རི་རྒྱལ་པོའི་ཐོག་ཏུ་དཔུང་འཇུག་གནང་ནས་སྡེ་དགེ་དང༌། དཀར་མཛེས། ལྡན་ཁོག་སོགས་ཡུལ་སྡེ་མང་པོ་བླངས་པ་མ་ཟད་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་དོན་ཡོད་རྡོ་རྗེ་རྗེས་འབྲང་དང་བཅས་པ་གཏོར་ཕམ་བཏང༌། དེ་ནས་ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་ལ་དེ་དག་འཕྲིན་སྙན་གསོལ་བར་ྋརྒྱལ་དབང་ཁོང་ཉིད་ཀྱི་ཕྱག་མཛོད་བསོད་ནམས་རབ་བརྟན་ལ་བེ་རིའི་དམག་གཏོར་ནས་རྩ་བ་ཆོད་པ་བྱུང་མཚམས་རྒྱལ་པོ་རང་མཚོ་སྔོན་དུ་ཕྱིར་ལོག་གནང་ལ་ལེགས་ཚུལ་དང༌། གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་སྟེང་དམག་འདྲེན་མི་དགོས་པའི་འཆར་འདོན་བསྩལ་ཡོད་ནའང༌། ཕྱག་མཛོད་རང་ཉིད་ཀྱིས་ལྐོག་ནས་གསང་བའི་འཕྲིན་ལན་བསྐུར་ནས་སོག་དམག་གཙང་དུ་དྲངས་ཏེ་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་ཚར་གཅོད་དགོས་པའི་སྐོར་གུ་ཤྲི་ཧན་ལ་ནན་ཏན་གྱིས་ཞུས་པ་དང་བཅས་ཁམས་ཁུལ་ནས་མཚོ་སྔོན་དུ་ཁ་གཏད་དེ་ཕྱིར་ལོག་པའི་ཚུལ་བསྟན་པ་དེ་གཙང་པས་ཐོས་ཤིང་གཡོ་ཐབས་ཡིན་པ་མ་ཤེས་པར་མཚོ་སྔོན་དུ་ཐོན་ཤག་ཡིན་སྙམ་ནས་དོགས་ཟོན་མེད་པར་གནས་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་གུ་ཤྲི་ཧན་གྱིས་གློ་བུར་དུ་དམག་དཔུང་རྣམས་བྱང་ལམ་ནས་ཁ་བསྒྱུར་ཏེ་གཙང་པར་དཔུང་འཇུག་བགྱིས་ཤིང༌། གཙང་རྒྱལ་ཀརྨ་བསྟན་སྐྱོང་དབང་པོ་དང་གཡུལ་འཐབ་དྲག་པོ་བྱས་མཐར་གཙང་པ་ཆམ་ལ་ཕབ་བོ།།
དེ་ལྟར་གུ་ཤྲི་ཧན་གྱིས་ཐོག་མར་མདོ་ཁམས་བཟུང་ཞིང་དེ་ནས་རིམ་གྱིས་གཙང་པ་སྡེ་སྲིད་མངའ་དབང་དུ་བཅུག་སྟེ། རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ཆུ་རྟ་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་ 1642 ལོའི་ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ནང་ྋརྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་མཆོག་དཔལ་ལྡན་འབྲས་སྤུངས་ནས་གཞིས་ཀ་བསམ་གྲུབ་རྩེར་གདན་དྲངས། བོད་ཆོལ་ཁ་གསུམ་གྱི་ཆོས་སྲིད་དབང་ཆ་ཡོངས་རྫོགས་དང་གཙང་རྒྱལ་གྱི་ཕོ་བྲང་གཞིས་ཀ་བསམ་གྲུབ་རྩེ་ནས་བླངས་པའི་རྒྱུ་ནོར་རིན་ཐང་ཅན་ཆེས་མང་ཕུལ་བ་མ་ཟད། གུ་ཤྲི་ཧན་རང་ཉིད་རིགས་རྒྱུད་དང་བཅས་པ་ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་ཆོས་འབངས་སུ་འབུལ་སྦྱོར་མཛད་དེ། ལོ་འདི་གའི་ནང་མདོར་ན་གཙོ་བོ་སོག་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་སོགས་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་པོ་ཞིག་ལ་བརྟེན་ནས་རིམ་གྱིས་ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་བཞུགས་གནས་ཀྱི་མཚན་དང་འབྲེལ་ནས་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་ཞེས་པའི་སྲིད་དབང་འདི་དངོས་སུ་བཙུགས་ཐུབ་པ་བྱུང།
ཕྱི་ལོ་ 1642 ལོར་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ་ཆེན་པོས་བོད་ལྗོངས་ཡོངས་ལ་མངའ་དབང་བསྒྱུར་ཏེ་བོད་གཞུང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་གཞུང་དབུ་བརྙེས། ལོ་དེར་མན་ཇུའི་རྒྱལ་པོ་དང་པོ་ཤུན་རྩེ་ནས་ྋགོང་ས་ལྔ་པ་ཆེན་པོ་རྒྱ་ནག་ལ་གདན་ཞུས་སྐབས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་རྒྱལ་པོ་གདན་འདྲེན་ཞུས་པ་ལྟར་གུས་བཀུར་བརྩི་མཐོང་དང་བཞུགས་སྒྲིག་ཞུས་ཡོད། དེ་ལྟར་རྒྱལ་ཁབ་འདྲ་མཉམ་གྱི་རྣམ་པའི་ཐོག་བླ་སློབ་མཆོད་ཡོན་གྱི་བརྩི་ཐོང་སྲིད་ན་མ་གྲགས་པའི་བསྟི་བསྟང་ཆེན་པོ་ཞུས་འདུག། སྐབས་དེར་གོང་མ་ཤུན་རྩེ་ནས་ྋརྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པ་ཆེན་པོར་མཚན་གསོལ་འཇའ་ས་གསེར་ཐམ་ཕུལ་བ་དེའི་ཁ་རིས་བརྗོད་ཚིག་ཏུ་ནུབ་ཕྱོགས་དགེ་བའི་ཞིང་གི་ྋརྒྱལ་དབང་ས་སྟེང་ཡོངས་ཀྱི་བདག་པོ་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བཛྲ་དྷ་ར་ཏཱ་ལའི་བླ་མའི་ཐམ་ཀ་ཞེས་འཁོད་པའི་བརྗོད་དོན་ནས་བོད་རྒྱ་ཁོངས་མིན་པ་གསལ་པོ་རྟོགས་ཐུབ། དེ་བཞིན་ྋགོང་ས་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་ཆེན་པོས་རྒྱ་ནག་ཅིན་རྒྱལ་པོར་མཉ་ཤྲི་ཞེས་ཆེ་བརྗོད་ཀྱི་མཚན་གནས་གནང། དེ་ཡང་ྋགོང་ས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཐོག་རིམ་པས་དབང་བསྒྱུར་གནང་བ་ནས་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པ་ཙམ་བར་ྋགོང་ས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་དང༌། རྒྱ་ནག་གོང་མའི་དབར་འབྲེལ་བ་བྱུང་ཞིང༌། དེ་ནི་ཕྱོགས་གཅིག་ནས་ཆོས་དང༌། གཉིས་ནས་སྲིད་ཀྱི་འགོ་འཁྲིད་དབར་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞིག་རེད།
- དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་གི་སྲིད་སྐྱོང་དུས་རབས་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
- ༧རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པའི་སྐོར་རྒྱས་འདིར་གཟིགས་རོགས།
བོད་སོག་མཆོད་ཡོན་བར་གྱི་འགལ་འབྲེལ་སྐོར་བཤད་པ། རྩོམ་སྒྲིག
དེ་ཡང་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བས་སོག་པོའི་རྒྱལ་རིགས་གུ་ཤྲི་བསྟན་འཛིན་གྱི་དཔུང་སྟོབས་ལ་བརྟེན་ནས་རང་གི་སྲིད་དབང་བཙུགས་པ་ཡིན་ལ། རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་པོ་ཞལ་བཞུགས་རིང་གུ་ཤྲི་ཧན་གྱིས་རྒྱལ་དབང་མཆོག་ལ་ཤིན་ཏུ་བཀུར་ཞིང་ཁོང་རྒྱལ་པོའི་མཚན་འཛིན་ཙམ་ལས་དབྱར་རིང་འདམ་གཞུང་དང་དགུན་ངོར་ལྷ་སར་བསྡད་དེ་བོད་སོག་ལས་དོན་གཙོ་ཆེའི་ཐད་ལ་དགོངས་འཆར་འདོན་པ་དང་སོག་དམག་གི་མགོ་འཛིན་བྱས་པ་མ་གཏོགས། བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ལ་ཐད་ཀར་ཐེ་གཏོགས་བྱེད་རིགས་མེད་སྟབས་མཆོད་ཡོན་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་ཐོག་དགའ་ལྡན་ཕོ་བྲང་བའི་རྒྱབ་སྣོན་དང་དགེ་ལུགས་པའི་སྦྱིན་བདག་མཐིལ་ཕྱིན་མཛད་འདུག རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ཤིང་རྟ་སྤྱི་ལོ1654ལ་གུ་ཤྲི་ཧན་གྲོངས་ཤིང་དེ་ནས་ལོ་བཞི་སོང་མཚམས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ས་ཁྱི་སྤྱི་ལོ1658ལ་གུ་ཤྲི་བསྟན་འཛིན་གྱི་བུ་ཆེ་བ་བསྟན་འཛིན་རྡོ་རྗེ་བྱ་བར་ད་ཡན་ཧན་ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་དང་བཅས་ཡབ་ཀྱི་ཤུལ་འཛིན་དུ་རྒྱལ་བོའི་གོ་སར་བཏོན་ཞིང་ཁོང་སྔར་གྱི་ཡབ་གཞིས་རིང་གི་ལུགས་ལྟར་མཆོད་ཡོན་མཐུན་འབྲེལ་གྱིས་སྡོད་པ་ཡིན། དེ་ནས་བཟུང་གུ་ཤྲི་ཧན་གྱི་བུ་རྒྱུད་རྣམས་བོད་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་གི་རྒྱབ་རྟེན་གྱི་ཚུལ་དུ་དམག་དོན་སོགས་དྲག་ལས་ཀྱི་འགན་བཞེས་གཙོ་བོ་གནང་བཞིན་ཡོད་དོ།།
བསྟན་འཛིན་ད་ཡན་ཧན་ཁྲིར་སྡོད་མུས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ས་སྤྲེལ་སྤྱི་ལོ1668ལ་འདས། དེ་ནས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ལྕགས་ཕག་སྤྱི་ལོ1671ལ་ཁོང་གི་སྲས་བསྟན་འཛིན་ད་ལའི་ཧན་ཁྲིར་བཏོན་ཞིང་དེས་ལོ་ངོ་སུམ་བཅུའི་རིང་རྒྱལ་པོའི་གོ་གནས་བཟུང་སྟེ་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་ལྕགས་འབྲུག་སྤྱི་ལོ1700ལ་འདས། དེ་ནས་སྲས་བགྲེས་པ་བསྟན་འཛིན་དབང་རྒྱལ་ནི་ཧོང་ཐའི་ཇིའི་བུ་དོད་བྱས་ཏེ་སོག་ཡུལ་དུ་ཡོད་སྟབས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་ཆུ་ལུག་སྤྱི་ལོ1703ལ་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་དབུས་སུ་ཡོང་སྟེ་ཡབ་རྒྱལ་པོའི་གོ་སར་བཏོན་ཐོག་ལྷ་བཟང་ཧན་ཞེས་རྒྱལ་པོའི་གོ་གནས་བཟུང་སྟེ་བོད་དུ་གཏན་སྡོད་བྱས། ཡང་ལོ་རྒྱུས་ལ་ལར་བསྟན་འཛིན་ད་ལའི་ནི་ད་ཡན་ཧན་གྱི་གཅུང་ཡིན་པར་བཤད་པ་དང་ཡང་དེའི་སྲས་བགྲེས་པ་བསྟན་འཛིན་དབང་རྒྱལ་ཡབ་ཀྱི་རྒྱལ་སར་བཏོན་པ་གཅུང་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་བཀྲོངས་པ་སོགས་ཅིག་རིགས་ཤིག་སྣང་ཡང་ཞིབ་རྒྱས་ཟུར་དུ་དཔྱད་པར་རིགས་པས་རེ་ཞིག་ཡོངས་གྲངས་ལྟར་བཏང་སྙོམས་སུ་བཞག་གོ།
ལྷ་བཟང་ཧན་བོད་དུ་ཡོང་ནས་རྒྱལ་པོའི་གོ་གནས་བཟུང་རྗེས་བོད་ཀྱི་སྲིད་སྐྱོང་སྡེ་པ་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི་བར་རིམ་གྱིས་འགལ་ཟླ་སྣ་ཚོགས་བྱུང་སྟེ་བོད་སོག་མཆོད་ཡོན་གཉིས་མཛའ་མཐུན་འབྲེལ་བཟང་ནས་འགལ་ཟླ་དགྲར་འཛིན་གྱི་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་བའི་འགོ་ཚུགས། ཡང་རྒྱལ་བ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོའི་མཐུན་མིན་གྱི་མཛད་སྤྱོད་དེ་དེ་རིགས་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་ཞབས་འབྲངས་འགས་བསླད་པར་བསམས་ཏེ། ཞབས་ཞུ་མཐར་རྒྱས་ནས་གསོད་རྩིས་བྱས་པ་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་རྒྱལ་བ་དྲུག་པ་ཆེན་པོ་དང་སྡེ་སྲིད་བར་ཡང་འགལ་སེལ་ཅུང་ཟད་ཆགས་ཤིང་། ནང་འགལ་དེ་ལྷ་བཟང་ཧན་དང་ཕྱོགས་གཏོགས་རྣམས་ཀྱིས་བེད་སྤྱད་དེ་རྙོག་འཛིང་མང་པོ་བཟོ་བཞིན་ཡོད་ལ། སྐབས་ཤིག་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱིས་སྡེ་སྲིད་ནས་དུག་སྦྱོར་བྱུང་ཚུལ་གྱི་གླེང་ཁ་བྱུང་བར་བརྟེན་མཆོད་ཡོན་འགལ་ཟླ་ཇེ་ཆེར་སོང་བར་གྱུར། འདི་དག་ཐམས་ཅད་ངོ་ཐོག་ནས་ཕན་ཚུན་བར་གྱོད་གཞི་འཚོལ་ཐབས་ལྟ་བུར་མཐོང་ཡང་དོན་དངོས་ནི་བོད་ས་གནས་ཀྱི་དབང་སྒྱུར་གྲལ་རིམ་ནང་ཁུལ་གྱི་སྲིད་དབང་འཕྲོག་རེས་བྱེད་པའི་འགལ་ཟླ་དང་འཐབ་རྩོད་ཛ་དྲག་ལྡན་པ་དེ་ཕྱི་ལ་མངོན་པ་ཡིན་ནོ།།
རབ་བྱུང་བཅུ་གཅིག་པའི་ཤིང་བྱ་སྤྱི་ལོ1705ལ་ཆོས་སྐྱོང་གི་ལུང་དང་རྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་དགོངས་གཞི་ལྟར་རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་པོའི་གསེར་གདུང་མདུན་དུ་རྒྱལ་བ་ཚངས་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་གཙོས་སྐྱིད་ཤོད་སྡེ་པ་དང་ལ་མོ་ཆོས་རྗེ། གདན་སའི་མཁན་པོ། གཞུང་ཞབས་འབྲིང་གཙོ་གནད་ཁག་དང་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེའི་སྐུ་ཚབ། སོག་པོའི་སྦྱིན་བདག་བཅས་ལྷན་འཛོམས་ཀྱི་ཚོགས་ཐོག་ཏུ་རྒྱལ་པོ་དང་སྡེ་སྲིད་ཕྱོགས་གཉི་གའི་བར་གྱི་འགལ་ཟླའི་སྐོར་ལ་མཐའ་མའི་གྲོས་ཆོད་གནང་དོན་ལ། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་གཞུང་གི་འགན་བཞེས་དགོངས་ཞུ་གནང་ཐོག་གསོལ་སྐལ་དུ་གོང་དཀར་རྫོང་འབུལ་རྒྱུ་དང་། ལྷ་བཟང་ཧན་གཞུང་སོག་རྒྱལ་པོའི་མཚན་གནས་རང་འཇགས་ཐོག་མཚོ་ཁ་སྟེ་མཚོ་སྔོན་དུ་ཕེབས་བཞུགས་གནང་སྟེ་ཐབ་རྟེན་སོགས་འབབ་ཡོང་རྣམས་བོད་ནས་ལོ་ཟླའི་དུས་ལྟར་འབུལ་རྒྱུ་བཅས་གཏན་འཁེལ་བྱུང་ཐུབ་པ་ལྟ་བུས། བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་གཞུང་དོན་ཐམས་ཅད་རྒྱལ་དབང་དྲུག་པའི་ཕྱག་ཏུ་ཕུལ་བར་བརྟེན་མཆོད་ཡོན་ཕྱོགས་གཉིས་ཀས་གྲོས་དོན་ལྟར་གནང་རྒྱུའི་ཁས་ལེན་ཞུས་ཐོག སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི་རིགས་སྲས་བགྲས་པ་ངག་དབང་རིན་ཆེན་སྡེ་སྲིད་བསྐོ་བཞག་བྱས་ཀྱང་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་ལྷ་སར་བཞུགས་ནས་སྲིད་ཀྱི་བློ་ཕུགས་བྱེད་བཞིན་ཡོད། ལྷ་བཟང་ཧན་ཡང་མདོ་སྨད་དུ་བྱོན་ཁུང་གྱིས་འདམ་དང་ནག་ཆུའི་ཕྱོགས་ནས་སོག་དམག་རྣམས་བསྡུ་རུབ་ཀྱིས་དཔུང་གི་གྲ་སྒྲིག་བྱས་ཐོག སྡེ་པ་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་གྲོས་དོན་མ་རྩིས་ནས་ལྷ་སར་བཞུགས་བཞིན་ཡོད་པར་ཁ་གཡར་ཏེ་ཕྱིར་ལོག་གིས་སྡེ་སྲིད་ལ་འགྲན་ཟླ་བཙུགས།
ཚུལ་འདིའི་དོན་གནད་གཙོ་བོ་ནི་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་དབང་ཆ་མཐར་ཐུག་སུས་འཛིན་གྱི་ཆབ་སྲིད་འཐབ་རྩོད་ཁྱོད་ཤི་ང་གསོན་ཞིག་ཡིན་འདུག་པས་ངོ་གདོང་གི་གྲོས་ཆོད་སྟོང་བ་ཙམ་གྱིས་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་བྱེད་མི་ཐུབ་པར་བརྟེན་ཕྱིས་སུ་རང་ཚུལ་ངོ་མ་མངོན་འགྱུར་བྱུང་སྟེ་མཐར་རང་གཞན་ཐམས་ཅད་བརླག་པའི་རྒྱུར་གྱུར་ཏོ།། ཡང་ཚུལ་འདི་རྒྱལ་དབང་དྲུག་པར་མཚོན་ན་རང་གིས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཐམས་ཅད་ཀྱི་དབང་བཞེས་དགོས་ངེས་དང་བཞེས་བཞེད་ཡོད་པ་ཙམ་ལས། ཆབ་སྲིད་སྡེ་སྲིད་དང་དམག་ཤུགས་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱི་ལག་ཏུ་ཡོད་པས་རང་ཉིད་ལ་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱལ་དབང་གི་མཚན་ཙམ་ལས་མེད་ཁར། རང་གི་མཛད་པའང་རྒྱལ་དབང་གོང་མ་རྣམས་ཀྱི་སྤྱོད་ཚུལ་ལས་བརྒལ་བ་རབ་བྱུང་གི་རྟེན་དང་བྲལ་ཐོག་མཛད་པ་མཐུན་མིན་གནང་བས་རྒྱབ་རྟེན་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེས་ཉུང་ཟད་སྐུ་འཁོར་ཙམ་ལས་མེས་སྟབས་རང་ཕྱོགས་རྒྱལ་དཀའ་ལ། ཡང་སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོར་མཚོན་ན་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཐམས་ཅད་རང་གི་ལག་ཏུ་ཡོད་ནའང་གཅིག་ན་རང་ལ་དཔུང་ཤུགས་མེད་པས་ལྷ་བཟང་ཧན་གྱི་ངོ་ཡ་མི་ཕོད་པ་དང་གཉིས་སུ་རང་གིས་ངོས་འཛིན་ཞུས་ཏེ་སྐྱེད་བསྲིང་གནང་བའི་ཡང་སྲིད་དེའང་ཐུགས་བཞེད་ལྟར་མ་བྱུང་ཁར། ནང་འགལ་ལྟ་བུས་རང་གི་མཐུན་ཕྱོགས་སུ་མ་གྱུར་པས་ཆོས་སྒོའི་ཐད་རྒྱབ་རྟེན་མེད་པར་མ་ཟད། སེ་འབྲས་ཀྱི་བླ་གྲྭ་ཁག་རྣམས་ཀྱང་རང་ཕྱོགས་ཁོ་ན་མ་ཡིན་སྟབས་སོག་རྒྱལ་ལ་ངོ་ཡ་མངོན་འབུད་བྱེད་མི་ནུས་པས་ཚུལ་དེ་ལྟར་ཁས་ལེན་མི་ཞུ་ཀ་མེད་བྱུང་ལ། ཡང་ལྷ་བཟང་ཧན་ལ་མཚོན་ན་རྒྱལ་པོའི་མཚན་གནས་ཙམ་ལས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དབང་ལ་བཀོད་ཁྱབ་སྤུ་ཙམ་མ་ཟད། བོད་གཞུང་དང་ཁད་ཐག་རིང་བའི་མདོ་སྨད་མཚོ་སྔོན་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་དགོས་བྱུང་བ་དེ་ཡབ་མེས་གང་གི་རིང་བྱུང་མ་མྱོང་བས་མི་ཚད། རང་ལ་དམག་ཤུགས་ཀྱི་རྒྱབ་རྩ་ཆེན་པོ་ཡོད་པས་གྲོས་དོན་དེ་ལྟ་བུ་དོན་ཐོག་ནས་ཁས་ལེན་བྱེད་མི་སྲིད་ཐོག སེ་འབྲས་བཅས་སུའང་རང་ཕྱོགས་ཀྱི་བླ་གྲྭ་ཅུང་ཙམ་ཡོད་པ་པས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དབང་དེ་ཅིས་ཀྱང་བློས་གཏོང་མི་འདོད་པའང་རང་གཤིས་སུ་སོང་སྟབས་མཐར་རྒྱལ་ཕམ་དངོས་སུ་མི་རྩོད་རང་རྩོད་དུ་གྱུར་ཏོ།།
བཀའ་ཤག་བཙུགས་ཚུལ། རྩོམ་སྒྲིག
1720 ལོའི་ཟླ་ 9 ཚེས་ 15 ཉིན་ྋརྒྱལ་དབང་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གསེར་ཁྲིར་མངའ་གསོལ། ༧རྒྱལ་མཆོག་སྐུ་འཕྲེང་ལྔ་པ་ནས་བཟུངས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་དང༌། རྒྱལ་ཚབ་རིམ་པས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་བསྐྱངས། ལོ་འདིར་སྟག་རྩེ་སྡེ་པ་བཀྲོངས་པའི་འོག་ཏུ་ང་ཕོད་པ་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོ་དང༌། གུང་ལུམ་པ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་པོ་ནས་དབུ་འཁྲིད་ཐོག་ལྷ་མིའི་ཚོགས་འདུ་གྲོས་བསྡུར་གྱིས་ཆབ་སྲིད་ལོ་གཅིག་ཙམ་བསྐྱངས་ཤིང༌། ལྕགས་གླང་སྤྱི་ལོ་ 1721 ལོར་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་གྱི་གཙོ་བོ་ཁང་ཆེན་བསོད་ནམས་རྒྱལ་པོ་ ༼དའི་ཆིང་བཱ་དུར།༽ བཀའ་བློན་གྱི་གཙོ་བོ་དང༌། དེའི་ལས་རོགས་སུ་ང་ཕོད་རྡོ་རྗེ་རྒྱལ་པོ་དང༌། ལུམ་པ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་པོ་བསྐོ་གཞག་གིས་ཁོང་གསུམ་ནས་ལོ་གསུམ་རིང་སྲིད་དབང་བཟུང་མུས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་ཤིང་འབྲུག་སྤྱི་ལོ་ 1724 ལོར་སླར་ཡང་བཀའ་བློན་གསར་པ་སྦྱར་ར་བ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་པོ་དང༌། ཕོ་ལྷ་བ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱལ་གཉིས་བཀའ་བློན་དུ་བསྐོས་པའི་གཙོ་བོ་དའི་ཆིང་བཱ་དུར་གྱིས་མཛད་དོ།། ཕན་ཚུན་དད་མོས་དང༌། ཉེ་ཕྱོགས་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་པས་རིམ་བཞིན་མི་མཐུན་པར་གྱུར་ཏེ་དའི་ཆིང་བཱ་དུར་དང༌། ཕོ་ལྷ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱལ་ཕྱོགས་གཅིག་དང༌། ང་ཕོད། ལུམ་པ། སྦྱར་ར་གསུམ་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་གྱུར་སྐབས་ཕོ་ལྷ་བས་དའི་ཆིང་བཱ་དུར་ལ་དོགས་ཟོན་དགོས་ཚུལ་ཞུས་ཀྱང་དའི་ཆིང་གིས་དོ་སྣང་མ་བྱས་ཤིང༌།
མེ་ལུག་སྤྱི་ལོ་ 1727 བོད་ཟླ་ 6 ཚེས་ 18 ཉིན་ང་ལུམ་སྦྱར་གསུམ་གྱིས་ལྷ་སའི་གཙུག་ལག་ཁང་གི་སྒོ་མཆོར་གྱི་ཡང་སྟེང་བཀའ་ཤག་འཚོགས་ཡུལ་ཚོམས་ཆེན་ཁམས་གསུམ་ནང་དའི་ཆིང་ལ་སྙན་ཞུ་རིང་པོ་ཞིག་ཕུལ་བར་གཟིགས་བཞིན་པའི་དུས་སུ་ང་ལམ་སྦྱར་གསུམ་དང༌། ཁོང་ཚོའི་ཁོངས་མིས་གྲི་རུབ་བརྒྱབ་སྟེ་བཀྲོངས་པ་མ་ཟད། ཕྱི་རོལ་དུ་ཡོད་པའི་ཞབས་ཕྱི་དང༌། མཛོད་པ། རི་མོ་མཁན་སོགས་ཀྱང་བསད། སྐབས་དེར་ཕོ་ལྷ་བའི་ཐབས་བྱུས་ཀྱིས་ྋགོང་ས་བདུན་པ་ཆེན་པོའི་སྐུ་ཕྱྭའི་འགན་སྲུང་བ་ཡིན་ཚུལ་ཨམ་བན་དཔུང་དམག་བཅས་ཆེད་བསྐུལ་ལྷ་སར་འབྱོར་ཏེ་ཕོ་ལྷ་བས་ཞུས་རྗེས་ལྟར་ང་ལུམ་སྦྱར་གསུམ་རྗེས་འབྲང་དང་བཅས་པ་མི་བཅུ་གསུམ་དུས་གཅིག་ཏུ་བཀུམ། མི་དབང་ཕོ་ལྷ་བ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱལ་གྱིས་ས་སྤྲེལ་སྤྱི་ལོ་ 1728 ལོ་ནས་མེ་ཡོས་སྤྱི་ལོ་ 1742 བར་སྲིད་དབང་མི་ལོ་ཉི་ཤུར་བསྐྱངས། ཕོ་ལྷ་བ་བསོད་ནམས་སྟོབས་རྒྱལ་གཤེགས་རྗེས་ཕོ་སྲས་གཉིས་པ་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་རབ་བྱུང་བཅུ་གསུམ་པའི་མེ་ཡོས་སྤྱི་ལོ་ 1747 ལོར་ཕའི་གོ་ས་ཤུལ་འཛིན་བྱས་ནས་བོད་ཀྱི་ལས་དོན་ཕ་དུས་ལྟར་བསྐྱངས། ལྕགས་རྟ་སྤྱི་ལོ་ 1758 ལོར་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་སླར་ཡང་ཨམ་བན་གཉིས་དང་དམག་འཕྲོ་མ་གཅིག་ཀྱང་མ་ལུས་པར་ཕྱིར་འཐེན་པའི་རེ་བ་བཏོན་སྟབས། ཨམ་བན་ཡིད་མ་རངས་པར་གྱུར་བ་དང༌། ཁོ་ཇུན་གར་བ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཤེས་ཤིང་ནང་ཁུལ་དུ་མི་དྲག་དུ་མ་ཞིག་སྲིད་སྐྱོང་བར་མི་དགའ་བ་སོགས་ཀྱི་རྐྱེན་ལས། ཨམ་བན་གཉིས་ཀྱིས་གཡོ་ཐབས་ཀྱིས་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གཡོག་འཁོར་དང་བཅས་པ་དམར་གསོད་བཏང་ངོ༌།
དེ་ནས་འགྱུར་མེད་རྣམ་རྒྱལ་གྱི་ཕྱོགས་མགྲོན་གཉེར་བློ་བཟང་བཀྲ་ཤིས་སོགས་གནས་ཚུལ་དེར་བཟོད་ཐབས་བྲལ་ནས་དམག་ཁྲིད་དེ་ཨམ་བན་ཧཕུ་ཆེན་དང་ལས་རོགས་ལབ་ཏུན་གཉིས་ལྷ་ལྡན་ཁྲོམ་གཟིགས་སྒང་དུ་དམར་གསོད་བཏང༌། སྐུ་སྲུང་དང་ཞབས་འབྲིང་བ་བརྒྱ་ལྷག་བསད་ཅིང་ཉིས་བརྒྱ་ལྷག་རྩེ་ཕོ་བྲང་དུ་བྲོས་ཏེ་སྲོག་སྐྱོབ་ཞུས་པས་ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་གསོད་མི་ཆོག་པའི་བཀའ་སྩལ་ཡང་རྒྱ་མི་མཐོང་ཚད་བསད་པར་གྲགས། ྋགོང་ས་མཆོག་གི་ཐུགས་བཀོད་ལྟར་དགའ་བཞི་རྡོ་རིང་པཌཎི་ཏ་མགོན་པོ་དངོས་གྲུབ་རབ་བརྟན་ལས་ཚབ་ཏུ་བསྐོས། ལོ་དེར་མན་ཆིན་གྱི་དམག་དང་ཕོ་ཉ་ལྷ་སར་འབྱོར་ནས་གོང་མའི་བཀའ་ལྟར་མགྲོན་གཉེར་འཁོར་དང་བཅས་པ་བསད་ཅིང་རྒྱུ་ནོར་གཞུང་བཞེས་མཛད་དོ།།
དེ་ནས་ལྕགས་ལུག་སྤྱི་ལོ་ 1751 ལོར་བོད་བཀའ་ཤག་སྲིད་གཞུང་དངོས་སུ་བཙུགས་གནང་མཛད་ཅིང༌། ྋརྒྱལ་དབང་བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་གཉིས་ཀྱི་འགན་དབང་ཡོངས་རྫོགས་བཞེས། ྋརྒྱལ་དབང་བདུན་པ་མཆོག་ནས་བཟུང་སྟེ་ྋརྒྱལ་དབང་ནར་མ་སོན་རིང། སློབ་གཉེར་མཐར་མ་ཕྱིན་བར་རྒྱལ་ཚབ་སྲིད་སྐྱོང་བསྐོ་བཞག་དང༌། ནར་སོན་ཞིང་སློབ་གཉེར་མཐར་ཕྱིན་རྗེས་སྲིད་དབང་ྋརྒྱལ་དབང་རིན་པོ་ཆེར་འབུལ་བའི་སྲོལ་གཏོད། སྐབས་དེར་བཀའ་ཤག་ལ་བཀའ་བློན་བཞི་བསྐོས་ཡོད་པ་ནི། གཙོ་བོ་རྡོ་རིང་པཌཎི་ཏ་དང༌། མདོ་མཁར་ཞབས་དྲུང་ཚེ་རིང་དབང་རྒྱལ། ཐོན་པ་སྲིད་ཆོས་རྡོ་རྗེ། སེར་མོ་བ་མགྲོན་གཉེར་དར་ཧན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་བཅས་བཀའ་བློན་དུ་བསྐོ་བཞག་སྩལ། ཕྱི་ནང་གི་བྱ་བ་གང་ཅི་ཐུན་མོང་ཐོག་གཅོད་བྱས་པ་ལས་བརྒྱ་ཁ་གཅིག་མི་བྱེད་པ་དང༌། ངེས་པར་དུ་ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་ལ་ཞུ་འབུལ་བརྩི་བཀུར་བྱ་དགོས་པ་གཏན་འབེབས་མཛད་དོ།།
- བཀའ་ཤག་བཙུགས་ཚུལ་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
- རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བདུན་པ་མཆོག་གི་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
1788 ལོ་དང་ 1791ལོའི་གོར་བོད་དམག་འཁྲུག། རྩོམ་སྒྲིག
ཕྱི་ལོ་ 1787 ལོར་གོར་དམག་སྟོང་ཕྲག་མང་པོས་གཉའ་ནང་དང༌། རོང་ཤར། སྐྱིད་གྲོང་བཅས་ལ་གློར་འགེབས་ཀྱིས་བཙན་འཛུལ་བྱས། བོད་གཞུང་གིས་དབུས་ཀོང་དང༌། ཁམས་བཅས་སུ་དམག་བསྐུལ་གྱིས་གོར་དམག་ལ་དཔའ་ངར་ཆེན་པོས་ཕར་རྒོལ་བྱས་པས། གོར་དམག་མདུན་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་ཁྱབ་ཆེན་པོ་མ་ཐུབ་ཀྱང༌། གཙང་སྟོད་ཡུལ་སྡེ་ཁག་ལ་གཏོར་བཅོམ་ཚད་མེད་ཕོག། གནས་ཚུལ་དེ་ལྷ་སྡོད་མན་ཇུའི་ཨམ་བན་གྱིས་རྒྱ་ནག་གོང་མར་ཞུ་བསྐུལ་ཕུལ་བས། ཟི་ཁྲོན་ནས་རྒྱའི་དཔུང་དམག་བོད་དུ་འབྱོར་ནའང༌། རྒྱ་དམག་རྣམས་ཀྱིས་དགྲ་འཐབ་བྱ་རྒྱུ་ཕར་ཞོག བོད་གཞུང་དམངས་གཉིས་ལ་སུན་གཙེར་ཟ་རྔམས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་ཁེ་ཕན་བློས་བཏང་ཐོག་གོར་ཥ་དང་ཞི་ཆིངས་འབའ་ཞིག་ཡོང་ཐབས་བྱས། ས་བྱ་སྤྱི་ལོ་ 1789 ལོར་བོད་ཕྱོགས་ནས་བཀའ་བློན་རྡོ་རིང་བསྟན་འཛིན་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་གཙོས་པས་གོར་ཥའི་སྐུ་ཚབ་དང་ཆིངས་མོལ་བྱས་འབྲས་སུ། བོད་གཞུང་གིས་གོར་ཥའི་ཊམ་གསར་འགྲོ་རྒྱུགས་ཡོང་སླད་འཛའ་ཐང་ཁྱད་པར་བཟོ་རྒྱུ་དང༌། ས་ཤོར་རྫོང་གཞིས་ཁག་གི་བླུ་ཡོན་དངུལ་འབོར་གང་ཙམ་སྤྲོད་རྒྱུ་སོགས་ཀྱི་ཆིངས་དོན་བསྒྲིགས་ནའང༌། དོན་དངོས་ཐོག་ཆིངས་དོན་དེ་དག་ལ་བོད་ཕྱོགས་ནས་བརྩི་བཀུར་མ་བྱས་པར་བརྟེན། ཕྱི་ལོ་ 1791 ལོར་གོར་དམག་ཕོན་ཆེ་གཙང་བར་དུ་སླེབས་ཏེ། གཞིས་རྩེ་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་སོགས་སུ་བཅོམ་འཕྲོག་ཚོད་མེད་བྱས།
ཕྱི་ལོ་ 1791 ལོར་མན་ཇུ་གོང་མ་ཆན་ལུང་གིས་རྒྱ་དམག་ཕོན་ཆེ་བཏང་སྟེ་དམག་རོགས་བྱུང་བས། བོད་ཕྱོགས་ཀྱིས་དཔའ་ངར་ཆེན་པོས་ཕར་རྒོལ་བྱས་ཏེ་གོར་དམག་རྣམས་ཕྱིར་འབུད་བཏང་སྟེ་རྒྱལ་ས་ཀ་ཐ་མན་གྲུ་མ་ཐུག་བར་སླེབས་སྐབས། གོར་ཥ་རྣམས་སྐྲག་སྟེ་བོད་པའི་མི་གཏེར་དང༌། གདན་ས་བཀྲ་ཤིས་ལྷུན་པོ་སོགས་ནས་བརྐུ་འཕྲོག་བྱས་པའི་དངོས་རྟེན་ཁག་ཅིག་བཅས་ཕྱིར་སློག་ཞུས་ཏེ་ཞི་ཆིངས་ཡོང་བར་རེ་འབོད་ཞུས་པར་བརྟེན། གོར་བོད་དབར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་སྟེ། དེ་སྔའི་ཆིངས་དོན་ལ་གནས་ཏེ་གོར་བོད་གཉིས་ཕན་ཚུན་དུས་གཏན་དུ་ཞི་མཐུན་མཉམ་གནས་བྱ་རྒྱུར་མོས་མཐུན་བྱུང།
- གོར་བོད་དམག་འཁྲུག་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
ལ་དྭགས་ཌོག་རའི་དམག་འཁྲུག། རྩོམ་སྒྲིག
ཤིང་རྟ་སྤྱི་ལོ་ 1834 ལོར་སིང་པ་ཌོག་རའི་རྒྱལ་པོས་ལ་དྭགས་བཙན་བཟུང་བྱས་ཏེ། བོད་དང་ལ་དྭགས་དབར་གྱི་ཚོང་ལམ་བཅད་པ་མ་ཟད། ལྕགས་གླང་སྤྱི་ལོ་ 1841 ལོར་ལ་དྭགས་དང་སིང་པ་བསྒྲིལ་བའི་དམག་དཔུང་ཁྱོན་ཆེ་བཏང་སྟེ་བོད་ཀྱི་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས། བོད་གཞུང་གིས་ཟུར་ཁང་པ་ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ་དམག་སྤྱིར་བསྐོས་ཏེ་ཕར་རྒོལ་ལན་མང་བྱས་ཀྱང༌། སིང་པ་རྣམས་གོ་ལག་བཙན་པས་བོད་དམག་རྣམས་གཡུལ་རྒྱལ་མ་ཐུབ། སླར་ཡང་བོད་གཞུང་གིས་མདའ་དཔོན་བཤད་སྒྲ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོ་དང༌། དབུས་གཙང་གི་ཡུལ་དམག་བཅས་རྒྱབ་སྣོན་དུ་བཏང་སྟེ་ཕར་རྒོལ་སྔར་ལས་ཤུགས་ཆེར་བྱས་པས། བོད་ས་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་ཡོངས་རྫོགས་ཚུར་བླངས་པ་ཟད། ལ་དྭགས་ཀྱི་ས་ཆ་ནས་སིང་པ་ཡོངས་རྫོགས་མཐར་སྐྲོད་བཏང༌། སྐབས་དེར་བོད་དམག་རྣམས་ཤི་རྨས་གང་འཚམ་བྱུང་ནའང༌། བོད་ཕྱོགས་གཡུལ་ལས་རྒྱལ་ཏེ་བོད་སིང་གཉིས་ཕན་ཚུན་གཉིས་མོས་ཀྱི་ཆིངས་ཡིག་བཞག་སྟེ་དཔའ་མཛངས་རྟུལ་ཕོད་ངང་ཕྱི་རོལ་བཙན་འཛུལ་པར་འཐབ་འཛིང་བྱས་ཏེ་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་བརྟན་སྲུང་བྱས་པའི་མཛད་རྗེས་རླབས་ཆེན་བཞག་གོ།
ཕྱི་ལོ་ 1860 ལོར་ྋརྒྱལ་དབང་འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ་སྐུ་ན་ཕྲ་བས་སྲིད་དབང་རྭ་སྒྲེང་རྒྱལ་ཚབ་ཀྱིས་བཞེས་པའི་རིང༌། ལས་དོན་ཆེ་ཕྲ་ཀུན་ལ་ྋརྒྱལ་བའི་ཕྱག་ཐམ་སྤྱོད་ཐལ་ཆེ་བས། ཐམ་འཛིན་བསྐོ་རྒྱུའི་འཆར་གཞི་བཀའ་བློན་བཤད་སྒྲ་བ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོ་སོགས་བཀའ་བློན་ཐུན་མོང་ནས་ཕུལ་བར་བརྟེན། བཤད་སྒྲ་སྙེ་མོ་སྨོན་མཁར་གཞིས་ཁོངས་སུ་རྒྱང་ཕུད་བཏང་བ་མ་ཟད། ད་དུང་མདའ་དཔོན་ཐོན་པ་སོགས་མངགས་ཏེ་གཡོ་ཐབས་ཀྱིས་བཀྲོངས་རྩིས་བྱས་ཀྱང༌། བཤད་སྒྲའི་ཉེ་ཕྱོགས་དགའ་ལྡན་ཤར་རྩེའི་ཕྱག་མཛོད་དཔལ་ལྡན་དོན་གྲུབ་ཀྱིས་དགའ་འབྲས་ཐུན་མོང་གི་ཐོག བོད་གཞུང་དཔོན་རིགས་ནང་དུའང་རྒྱབ་སྐྱོར་བླངས་ཏེ། བོད་དམག་དང་དགའ་འབྲས་གྲྭ་ཤར་ཚོས་རྭ་སྒྲེང་རྒྱལ་ཚབ་ལ་དཔུང་རྒོལ་བྱས་པས། རྭ་སྒྲེང་དཔོན་འཁོར་རྣམས་རྒྱ་ནག་པེ་ཅིང་དུ་བྲོས་བྱོལ་ཕེབས་དགོས་བྱུང༌།
དེ་ནས་དགའ་འབྲས་དྲུང་སྤྱིས་གཙོས་པའི་བོད་ལྗོངས་སེར་སྐྱ་ཡོངས་ཀྱི་རེ་མོས་ལྟར། ྋརྒྱལ་དབང་མཆོག་དགུང་གྲངས་ 7 ལས་མ་ཕེབས་ཀྱང་ཕྱི་རྒྱར་ལུགས་གཉིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས་པའི་ཚུལ་བཞེས་ཐོག་ནང་དོན་བཤད་སྒྲ་དབང་ཕྱུག་རྒྱལ་པོ་སྲིད་སྐྱོང་དུ་བསྐོ་བཞག་གནང་བ་བཅས་སོ།།
- ལ་དྭགས་ཌོག་རའི་དམག་འཁྲུག་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
དབྱིན་བོད་དམག་འཁྲུག་དང་འབྲེལ་བ། རྩོམ་སྒྲིག
དབྱིན་རྒྱ་གཉིས་ཤིང་བྱ་ ༡༨༨༥ ལོར་ཅི་ཕུ་ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་རྒྱ་ནག་དང་རྒྱ་གར་དབར་བོད་བརྒྱུད་དབྱིན་ཇིའི་མི་རིགས་བལྟ་བསྐོར་བ་འགྲོ་བསྐྱོད་ཆོག་པའི་གྲོས་ཆོད་གཅིག་བཞག་ཡོད་པ་དང་། དེར་བོད་གཞུང་ནས་གདོང་ལེན་ཇི་ལྟར་བྱས་ཡོད་མེད་ནི་གནས་ཚུལ་དེ་གོ་ཐོས་བྱུང་མ་ཐག་བོད་ལྗོངས་ཚོགས་འདུ་རྒྱས་པ་ཚོགས་ནས་ཕྱི་རྒྱལ་མི་རིགས་སུ་འདྲ་ཞིག་ཡིན་རུང་བོད་གཞུང་གི་བཀའ་དང་ལག་འཁྱེར་དང་མ་འབྲེལ་བར་རྒྱ་དཀར་ནག་སུའི་ལག་འཁྱེར་ཁྱེར་ཏེ་ཡོང་ཡང་གོམ་གང་གཏོང་ཐལ་མེད་པའི་མནའ་གན་མཐུ་མོ་ཆེ་བཞག་པ་མ་ཟད། བཀའ་ཤག་ནས་བཀའ་རྒྱ་དང་ཁྱབ་བསྒྲགས་ཀྱང་གནང་ཡོད།
ཀ་སྦུག་ཅེས་པའི་ས་གནས་སུ་དབྱིན་ཇིའི་ས་བསྐོར་བའི་ངལ་གསོའི་འགྲུལ་ཁང་ཞིག་རྒྱག་རྩིས་བྱས་པར་བོད་གཞུང་ནས་དོགས་འདྲོགས་ཀྱིས་མེ་ཁྱི་ ༡༨༨༦ ལོར་ས་གནས་དེར་བལྟ་ཞིབ་མི་སྣ་ཆེད་གཏོང་གནང་བ་མ་ཟད། ལུང་ཐུར་ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་ཞིབ་བཤེར་ཁང་ངམ། དགྲ་རྫོང་གསར་རྒྱག་བྱས་པ་ལས་རིམ་བཞིན་དམག་འཁྲུག་དང་པོ་དེ་བྱུང་ཡོད།།
ལྕགས་སྟག་ ༡༨༩༠ ལོར་ ལོར་ཌི་ལན་སི་འདྲོན་ {Lord Lansdown} དང་མན་ཇུའི་ལྷ་སྡོད་ཨམ་བན་ཤན་ཐའི་གཉིས་ནས་བོད་གཞུང་ལ་གོ་བསྡུར་ཙམ་མེད་པར་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་ཚོགས་འདུ་ཞིག་ཚོགས་ཏེ་ཆིངས་ཡིག་དོན་ཚན་བརྒྱད་ཅན་ཞིག་བཞག་ཡོད་པ་དང་དེའི་ནང་བོད་དང་འབྲས་ལྗོངས་ཀྱི་ས་མཚམས་དབྱེ་འབྱེད་དང་འབྲས་ལྗོངས་དབྱིན་ཇིའི་སྲུང་སྐྱོབ་ཐོག་ནང་སྲིད་དང་ཕྱི་འབྲེལ་ཡོངས་རྫོགས་དབྱིན་གཞུང་ནས་ལྟ་རྟོག་བྱ་རྒྱུ་སོགས་འཁོད་ཡོད། གྲོས་ཆོད་དེ་ལྟར་བཞག་དོན་ནི་ལུང་ཐུར་ལ་དབྱིན་བོད་གཉིས་དམག་འཁྲུག་བྱུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་དབྱིན་བོད་གཉིས་ཐད་ཀར་བཀའ་མོལ་དང་འབྲེལ་བ་འབྱུང་ངེས་ཀྱི་དོགས་པ་མན་ཇུའི་གཞུང་ལ་བྱུང་བར་བརྟེན་འབྲེལ་བ་དེ་འགྱངས་ཐབས་སུ་གྲོས་ཆོད་དེ་ལྟར་བཞག་དགོས་བྱུང་བར་ཞྭ་སྒབ་བས་བཞེད་དོ། །ཡང་ཤིང་སྤྲུལ་ ༡༨༩༣ ལོར་དབྱིན་རྒྱ་གཉིས་རྡོར་གླིང་དུ་ཚོང་གི་སྒྲིག་འཛུགས་ཟེར་བའི་གྲོས་ཆོད་དོན་ཚན་དགུ་ཅན་ཞིག་ཀྱང་བཞག་ཡོད། གྲོས་ཆོད་དེའི་ནང་འབྲས་ལྗོངས་དང་བོད་དབར་གྱི་ས་མཚམས་སུ་ཚོང་རྒྱག་རྒྱུའི་ལམ་དང་འབྲེལ་ལམ་ཡག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུ་སོགས་འཁོད་ཡོད་ཀྱང་གྲོས་ཆོད་དེ་དག་ཚང་མར་བོད་གཞུང་གི་སྐུ་ཚབ་མེད་སྟབས་རེ་འདོད་བཞིན་ལག་བསྟར་ཐུབ་མེད།
1890ནང་གི་དབྱིན་བོད་དམག་འཁྲུག་ཡིག་ཆ་དངོས་ལ་གཟིགས་རོགས། Wikisource
སྐབས་དེའི་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་སྐུ་ཚབ་ལོར་ཌི་ཀར་ཛོན་ (LordCurzon)གྱིས་ ༡༨༩༩ ནས་ ༡༩༠༥ བར་རྒྱ་ནག་མན་ཇུ་གོང་མ་བརྒྱུད་དེ་བོད་གཞུང་ལ་བཀའ་མོལ་ཞུས་པ་དོན་འབྲས་གང་ཡང་ཡོང་རྒྱུ་མེད་པ་གསལ་པོར་ཤེས་ཙང་། ཁོང་གིས་བོད་གཞུང་དང་ཐད་ཀའི་བཀའ་མོལ་ཞུ་ཐབས་བྱས་ཀྱང་། བོད་གཞུང་སྐུ་ཚབ་ཀྱིས་དབྱིན་བོད་ཚོང་གི་བཀའ་མོལ་ས་མཚམས་རང་ལ་བྱེད་དགོས་པ་ལས་སྤྲོས་ཏེ་དོན་གཞན་ངོས་ལེན་མི་བྱེད་པའི་དོགས་པ་དང་། ཨུ་རུ་སུའི་ཕྱོགས་ནས་ངན་བསླབ་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པའི་རྣམ་དོགས་བཅས་ལས་དབྱིན་བོད་གཉིས་ཞི་བའི་བཀའ་མོལ་ཡོང་ཐབས་མེད་པ་ཐག་བཅད་དེ་དྲག་པོའི་དོན་གཅོད་བོད་དུ་བཏང་བའོ། དེ་ལྟར་བཏང་བའི་དྲག་པོའི་དཔུང་དམག་དང་བོད་དམག་དབར་ཤིང་འབྲུག ༡༩༠༤ ཟླ་བ་ ༣ ཚེས་ ༢༡ ཉིན་དུད་སྣེ་ཞེས་པའི་ས་གནས་སུ་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ཞིང་། སྐབས་དེའི་དབྱིན་བོད་གཉིས་ཀྱི་དཔུང་སྟོབས་ཆེ་ཆུང་ནི་དབྱིན་ཕྱོགས་ལ་ཡང་ཧ་སེ་བན་སོགས་ཀྱི་འོག་གོར་ཁ་དང་སིག་གི་དམག་མི་སྟོང་ཕྲག་ལྔ་ལ་དེང་དུས་ཀྱི་འཕྲུལ་མདའ་དང་། སྨན་པ། གསར་ཤོག་མཁན། དོ་འཁྱེར་ལས་མི་བཞི་སྟོང་། རྟ་དྲེལ་སྟོང་ཕྲག་ཁ་ཤས་བཅས་ཡོད་པ་དང་། བོད་ཕྱོགས་ཀྱི་དམག་མིར་གྲི་དང་བོད་མདའ། འུར་རྡོ་སོགས་ལས་མེད་ལ། དམག་གི་མང་ཉུང་ཡང་དབུས་མདའ་དཔོན་རྣམ་སྲས་གླིང་པ། གཙང་མདའ་དཔོན་ལྷ་ལྡིང་སྲས། གཙང་མདའ་དཔོན་ལྕགས་སྒྲག་པ་བཅས་ཀྱི་འོག་རྒྱ་སྦྱོང་དམག་མི་ཆིག་སྟོང་ལྔ་བརྒྱ་དང་དབུས་ལྷོ་ཁམས་བཅས་ནས་ཡུལ་དམག་ལྔ་སྟོང་ཙམ་ལས་མེད་
དེའི་རྐྱེན་གྱི་ ༡༩༠༤ ལོར་དབྱིན་ཇིའི་ཕྱོགས་ནས་ཡང་ཧ་སི་སྦན་ཌི་ (Young Husband)དང་བོད་གཞུང་སྐུ་ཚབ་ཐད་ལྷ་སར་ཆིངས་ཡིག་བཞག་དགོས་བྱུང་ཡོད། ཆིངས་ཡིག་དེའི་ནང་ལ་རྒྱ་ནག་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ཞིག་ལ་ཆ་འཇོག་བྱས་ཡོད་པ་ལས་བོད་རྒྱ་མིའི་ཁོངས་གཏོགས་སམ། མིང་ཙམ་གྱི་ཁོངས་གཏོགས་སོགས་རྩ་བ་ནས་ཁས་ལེན་བྱས་མེད། ཆིངས་ཡིག་དེའི་ནང་དབྱིན་གཞུང་གི་བཀའ་འཁྲོལ་མེད་ན་བོད་དོན་ཐོག་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་སུས་ཀྱང་ཐེ་བྱུས་བྱེད་མི་ཆོག་པ་བྲིས་འདུག ཡིག་ཆ་དེར་རྒྱ་ནག་གི་མིང་གང་ཡང་གསལ་འཁོད་མེད་སྟབས་ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་ཐེ་བྱུས་བྱེད་མི་ཆོག་པའི་ཁོངས་སུ་རྒྱ་ནག་གཏོགས་དགོས། དེ་དུས་མན་ཇུའི་ཨམ་བྷན་ཡའུ་ཐའི་དང༌། བལ་པོའི་སྐུ་ཚབ་ཀེབ་ཀྲན་ལྗང་བཧ་དུར། འབྲུག་གཞུང་གི་སྐུ་ཚབ་ཀྲོང་ས་དཔོན་སློབ་ཨོ་རྒྱན་དབང་ཕྱུག་བཅས་བར་དཔང་ལྟ་བུ་གནས་ཡོད་པ་རེད།
- དབྱིན་བོད་དམག་འཁྲུག་དང་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ཞིབ་ཕྲ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
རྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་བླ་ན་མེད་པའི་མཛད་རྗེས། རྩོམ་སྒྲིག
- རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་གི་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
- མན་ཇུའི་རྒྱ་དམག་གིས་ཁམས་ཕྱོགས་དང་ལྷ་སར་བཙན་འཛུལ་དང་། དེར་གདོང་ལེན་ཇི་བྱས་སྐོར་རྒྱས་པ་འདིར་གཟིགས་རོགས།
རྒྱལ་མཆོག་སྐུ་འཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོའི་སྐུ་དུས་སུ་བོད་ནས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཐོག་མ་འབྲེལ་བ་གནང་སྟེ་ཕྱི་རྒྱལ་ཡུལ་ཁག་ཏུ་སློབ་ཕྲུག་ཆེད་གཏོངགནང་བ་དང༌། དྲག་པོའི་སྒྲིག་འཛུགས་ལ་ལེགས་བཅོས་དང་རྒྱ་བསྐྱེད། ཕྱི་སྲིད་དང་དམག་སྤྱི་ལས་ཁུངས་གསར་འཛུགས། བཟོ་ལས་ཆུངཁག་གི་བཟོ་གྲྭ་དང༌། གློག་ཁང༌། སྦྲག་ཏར་ཁང་བཅས་གསར་འཛུགས། སྦྲག་འཛིན་གསར་བཟོ། བོད་ཀྱི་དངུལ་ཊམ་སྔར་ཡོད་ཀྱི་ཐོག་གསེར་དངུལ་ཟངས་གསུམ་གྱི་ཊམ་སྒོར་ཆེ་ཆུང་ དང༌། ཤོག་དངུལ་སོགས་རྣམ་གྲངས་མང་པོ་གསར་དུ་དཔར་བསྐྲུན། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཆིངས་ཡིག་ཁག་གསར་འཇོག་སོགས་གནང་ཡོད་པ་རེད།
དེ་སྔ་རྒྱ་ནག་མན་ཇུའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱིས་དབང་སྒྱུར་བྱེད་སྐབས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་ལ་བྱུས་མེད་བྱུས་འཁྲིའི་ཐེ་བྱུས་བྱས་ཏེ་རིམ་པས་དབང་ཤུགས་ཇེ་ཆེར་བཏང་བའི་བྱས་ཉེས་ལ་༡༩༡༡ ལོར་བོད་མིས་ངོ་རྒོལ་མཐར་སྐྱེལ་བྱས་ཤིང༌། སྐབས་དེར་ལྷ་སར་ཡོད་པའི་ཨམ་བྷན་དཔོན་དམག་བཅས་ལ་རྒྱ་ནག་མན་ཇུའི་གཞུང་ནས་ རྒྱབ་རོགས་དཔུང་སྣོན་གང་བྱེད་མ་ནུས་པར་བོད་དུ་ལོ་ ༡༨༠ཙམ་བསྡད་པའི་མན་ཇུའི་དཔོན་དམག་རྣམས་ ༡༩༡༢ ལོར་བོད་མིས་མཐར་སྐྲོད་བཏང་སྟེ་ཤུལ་མེད་བཟོས་པ་རེད། ལོ་དེར་ྋགོང་ས་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པོ་ཆེན་པོ་མཆོག་རྒྱ་གར་ནས་བོད་དུ་ཕྱིར་ཕེབས་གནང་སྟེ་བོད་འདི་རང་བཙན་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་པ་གསལ་བསྒྲགས་བསྐྱངས་པར་ཁྱིམ་མཚེས་རྒྱལ་ཁབ་སུས་ཀྱང་དགག་བྱ་ཞུས་མེད་པར་བོད་ཀྱི་ཁྲིམས་མཐུན་རང་བཙན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་གནས་སྟངས་སྔར་བས་བརྟན་དུ་གྱུར་པ་མ་ཟད། བོད་ལྗོངས་ལྷ་མིས་ཕུལ་བའི་གསེར་ཐམ་ཆེན་མོ་སྟེ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བཀའི་ལུང་གིས་ས་སྟེང་རྒྱལ་བསྟན་གྱི་བདག་པོ་ཞེས་འཁོད་པའི་ཐམ་ག་ཕབ།
བཀའ་རྩ་གསལ་བསྒྲགས་དངོས་ཤོག་གྲངས་ ༡༢ ལ་བཀོད་ཡོད།༡༩༡༣ ཟླ་བ་དང་པོའི་ནང་སོག་པོའི་རྒྱལ་སར་སོག་བོད་ཆིངས་ཡིག་གཅིག་བཞག་པའི་ནང་སོག་བོད་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ངོས་ནས་མན་ཇུའི་གོང་མའི་དབང་འོག་ནས་ཐོན་པ་དང༌། ྋགོང་ས་ཏཱ་ལའི་བླ་མ་རིན་པོ་ཆེ་བོད་རང་བཙན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབུ་ཁྲིད་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་སོགས་པོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱིས་ཁས་ལེན་ཞུས་པ་དང༌། དེ་བཞིན་རྗེ་བཙུན་དམ་པ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་སོག་པོ་རང་བཙན་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབུ་ཁྲིད་གཙོ་ བོ་ཡིན་པ་བོད་རྒྱལ་ཁབ་ནས་ཁས་ལེན་གནང་བ་སོགས་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ཀྱི་རང་ཐག་རང་གཅོད་བྱས་ཡོད་པ་རེད། ཆིངས་དོན་དངོས་ཤོག་གྲངས་ ༡༡ ལ་བཀོད་ཡོད།
ྋརྒྱལ་མཆོག་བཅུ་གསུམ་པས་བོད་དམག་རྣམས་དེང་དུས་དང་མཐུན་པའི་བསྒྱུར་བཅོས་གནང་ སླད་རུ་སུ་དང༌། ཉི་ཧོང༌། དབྱིན་ཇི་བཅས་ནས་ཐད་ཀར་འཕྲལ་སེལ་དགེ་རྒན་འགའ་ཤས་གླས་ནས་ཡུལ་སོ་སོའི་དམག་རྩལ་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲད་མཐར་དབྱིན་ཇིའི་ལུགས་དེ་འགྲིགས་ཤོས་བྱུངསྟབས་བོད་དམག་རྣམས་དབྱིན་ཇིའི་ལུགས་ལྟར་སྒྲིག་འཛུགས་གནང༌། ཕྱིས་སུ་ཨ་མདོ་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཞལ་བཞུགས་སྐབས་བོད་སྐདཐོག་སྐད་བརྡ་གཙང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད། གལ་སྲིད་བོད་རྒྱ་ཁོངས་ཡིན་ཚེ་གོང་གསལ་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ལ་འབྲེལ་བ་དང༌། བོད་དམག་གི་དམག་ཆས། སྐད་བརྡ། སྒྲིག་སྲོལ། གླ་ཕོགས། གོ་མཚོན། བཀོད་བྱུས། འཛིན་སྐྱོང༌། ལྟ་རྟོག་སོགས་རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་འགན་འཁུར་དགོས་རུང་དེ་ལྟར་མེད་པ་འདིས་བོད་འདི་ རྒྱལ་ཁབ་ཐ་དད་ཅིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད་པ་རེད། གལ་ཆེའི་འཁྲུག་རྩོད་ཐག་གཅོད་ཀྱི་ཆེད་དུ་ ༡༩༡༣ ལོར་དབྱིན་གཞུང་དང༌། རྒྱ་ནག་གཞུང༌། བོད་གཞུང་བཅས་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་འདྲ་མཉམ་གྱི་ཐོག་ནས་སིམ་ལར་འཛོམས་ཡོད་པ་དང༌། ༡༩༡༤ ལོར་སིམ་ལའི་ཆིངས་ཡིག་བཞག་པ་དེའི་དོན་ཚན་གཉིས་པའི་ནང༌། དབྱིན་གཞུང་དང་རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་བོད་ལྗོངས་དེ་བཞིན་ཕྱི་རྒྱར་རྒྱ་ནག གི་མངའ་ཁོངས་བརྩིས་ཀྱང་བོད་ཕྱི་མ་ནང་དོན་རྒྱལ་ཁབ་རང་བཙན་གཙང་མ་ཡིན་པའི་ཁས་ ལེན་བྱེད་རྒྱུར་ཐོག་མའི་མོས་མཐུན་བྱུང་ན་ཡང༌། དེ་ལ་རྒྱ་གཞུང་ནས་རྟགས་ཐམ་ཐེལ་འཛུགས་བྱ་རྒྱུར་ཀ་ཀོར་བྱས་པར་བརྟེན་ཆིངས་ཡིག་ དེའི་ནང་རྒྱ་གཞུང་ལ་ཐོབ་དབང་གང་ཡོད་རུང་ཆ་གནས་མི་བྱེད་པའི་དབྱིན་བོད་གཉིས་ ནས་ནང་མཐུན་ཆིངས་ཡིག་ཅིག་ ༡༩༡༤ ཟླ་ ༧ ཚེས་ ༣ ཉིན་བཞག་ཡོད་པ་རེད། ཆིངས་དོན་ངོ་མ་ཤོག་གྲངས་ ༡༤ ལ་བཀོད་ཡོད།
སིམ་ལའི་ཆིངས་ཡིག་། རྩོམ་སྒྲིག
ཤིང་སྟག 1914 ཟླ་བ་ 7 ཚེས་ 3 ཉིན་བཞག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། ཆིངས་ཡིག་དེ་འཇོག་པར་དབྱིན་ཇིའི་སྐུ་ཚབ་མེག་མོ་ཧོན་དང་། བོད་གཞུང་ནས་སྲིད་བློན་བཤད་སྒྲ་དཔལ་འབྱོར་རྡོ་རྗེ་དང་ལས་རོགས་ཁྲི་སྨོན་ནོར་བུ་དབང་རྒྱལ། ལས་བྱར་སྣེ་མགྲོན་མཁན་ཆུང་བསྟན་པ་དར་རྒྱས། གདན་འཐུས། དྲུང་སྤྱིའི་འཐུས་མི་བཅས་དང་། རྒྱ་ནག་མི་སེར་རྒྱལ་ཁབ་ནས་སྐུ་ཚབ་ཨི་ཕི་ཅན་ངོ་ལས་བཅས་ཕེབས་ཡོད། ཆིངས་ཡིག་དེའི་ནང་དོན་གནད་བསྡུས་ནི་བོད་ཕྱི་མ་དང་ནང་མ་བཟོ་རྒྱུ་དང་། བོད་རྒྱ་མིའི་མིང་ཙམ་གྱི་ཁོངས་གཏོགས་ཞེས་བརྗོད་རྒྱུ་ཡིན་ཚུལ་གསལ་ཡོད། དབྱིན་བོད་གཉིས་ཟུར་ཆིངས་ཤིག་བཞག་དགོས་དོན་ནི་གོང་དུ་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་དེར་རྒྱ་ནག་ཕྱོགས་ནས་ངོས་ལེན་མ་བྱས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཟུར་ཆིངས་དེ་ལྟར་བཞག་དགོས་བྱུང་བ་དང་། ཟུར་ཆིངས་དེའི་ནང་དོན་ནི་རྒྱ་ནག་གཞུང་ནས་གོང་གི་ཆིངས་ཡིག་དེར་རྟགས་འཛུགས་མ་བྱས་པར་ཆིངས་ཡིག་དེའི་ནང་རྒྱ་ནག་གཞུང་ལ་ཐོབ་དབང་གང་ཡོད་རུང་ཆ་འཇོག་མི་བྱེད་པ་སོགས་འཁོད་ཡོད།
1918 ལོ་ཆབ་མདོའི་ཆིངས་ཡིག། རྩོམ་སྒྲིག
མདོ་སྨད་ཞི་དྲག་སྤྱི་འདོམས་ཞབས་པད་བླ་མ་བྱམས་པ་བསྟན་དར་གྱིས་སིམ་ལའི་ཆིངས་ཡིག་ལམ་ལྷོང་ཆེད་ཆབ་མདོ་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་རྒྱའི་དམག་སྤྱི་ཕིན་ཐུང་ལིང་དང་། འབའ་ཁུལ་དུ་སྡོད་པའི་དྲིན་ཐུང་ལིང་། དར་མདོར་ཡོད་པའི་ཅང་འུ་ལན་གསུམ་ལ་རེ་ཞིག་ཞི་འཇམ་དགོས་པའི་རེ་བསྐུལ་ཞུས་ཀྱང་ཉན་འཇོག་ཙམ་ཡང་མེད་པར་ཀོང་པོ་རྒྱ་མདའ་བར་ཡོང་རྒྱུ་ཡིན་ཚུལ་བརྗོད་པ་དང་། བོད་དམག་རྟ་འཚོ་གཉིས་འཇུ་བཟུང་དང་དེ་གཉིས་རེ་བསྐུལ་བཞིན་ཕྱིར་སློག་མ་བྱས་པར་བརྟེན་བོད་དམག་གིས་རྒྱ་ལག་ནས་འཕྲོགས་པ་བཅས་ཀྱི་རྐྱེན་ལས་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ཡོད། བོད་དམག་གིས་དམག་ཐབས་ཅི་འདྲ་ཞིག་བཟུང་བ་ལ་བརྟེན་ནས་དམག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཐོབ་མིན་ནི་མདོ་སྤྱིས་བོད་དམག་ཚོ་ཁག་གསུམ་བྱས་ཏེ་ཁག་གཅིག་རི་བོ་ཆེ་དང་། ལྕགས་ཟམ་ཁ་བརྒྱུད། ཆབ་མདོའི་བྱང་ཕྱོགས་སུ་སྡེ་དགེ་ཕྱོགས་ནས་རྒྱ་མིའི་དམག་སྣོན་ཡོང་ལམ་གཅོད་ཐབས་དང་། བོད་དམག་ཚོ་ཁག་གཅིག་ལ་གོང་རྔན་མདའ་དང་སླམ་མདའ་བརྒྱུད་ཐད་ཀར་ཆབ་མདོའི་ནུབ་ཕྱོགས་ནས་བསྐོར་རྒྱུ། བོད་དམག་ཚོ་ཁག་གཅིག་ཚ་བ་དཔའ་ཤོད་བརྒྱུད་བྲག་གཡབ། རྨར་ཁམས་ཁུལ་ཡོད་པའི་རྒྱ་དམག་མཐར་སྐྲོད་བྱས་ཤིང་འབའ་ཕྱོགས་ནས་དམག་སྣོན་ཡོང་ལམ་བཀག་སྟེ་ཤར་ལྷོའི་ཕྱོགས་ནས་ཆབ་མདོར་བསྐོར་རྒྱུ་བཅས་ཀྱི་འཐབ་བྱུས་བཟུང་བ་ལ་བརྟེན་ནས་དམག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད། དེ་ལྟར་དམག་འཐབ་བྱས་པ་ལས་རྒྱ་བོད་དབར་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་དེ་ཕྱི་ལོ་ 1918 ཟླ་བ་ 8 ཚེས་ 19 ཉིན་ཆབ་མདོར་བཞག་ཡོད། དེ་ལྟར་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་དེར་དོན་ཚན་བཅུ་གསུམ་ཡོད་པ་དང་དེའི་ནང་དོན་གཙོ་བོ་ནི་འབྲི་ཆུའི་ཆུ་རྒྱུད་ཀྱིས་བཅད་པ་སྡེ་དགེ་དང་དཔལ་ཡུལ་མ་གཏོགས་ཤར་ཕྱོགས་རྣམས་གནས་སྐབས་རྒྱ་ཕྱོགས་ནས་ཉར་རྒྱུ་དང་། འབྲི་ཆུའི་ཤར་རྒྱུད་དུ་ད་ལྟ་རྒྱ་མིའི་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་དགོན་སྡེ་རྣམས་ཀྱི་བཀོད་བྱུས་སྟངས་འཛིན་ཚང་མ་བོད་གཞུང་ནས་གནང་རྒྱུ་སོགས་འཁོད་ཡོད་དོ།།
ཟི་བོད་དམག་འཁྲུག། རྩོམ་སྒྲིག
ཟི་བོད་དམག་འཁྲུག་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི་ཏྲེ་ཧོར་ས་འདུ་ཚང་ལ་བེ་རེའི་ཁོངས་ཉ་རོག་དགོན་གྱི་བླ་མ་ཞིག་འཁྲུངས་ཡོད་པ་དེ་དང་བེ་རི་དཔོན་གཉིས་མཆོད་ཡོན་འབྲེལ་བ་ཡག་པོ་མ་བྱུང་སྟབས། ཉ་རོག་སྤྲུལ་སྐུའི་མཆོད་གཞིས་གཏན་ཚིག་ཡིག་རིགས་རྣམས་བེ་རི་དཔོན་ནས་འཕྲོག་བཅོམ་བྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་འཁོན་འཁྲུག་ཇེ་ཆེར་གྱུར་ཏེ་བེ་རི་དཔོན་གྱི་ཕྱོགས་སུ་ཟི་ཁྲོན་གྱི་ཙུང་ཐུ་ལིའུ་ཝན་ཧུའི་གྱིས་རྒྱབ་ལངས་བྱས་པ་དང་། ཏྲེ་ཧོར་ས་འདུ་ཚང་གི་ཕྱོགས་སུ་བོད་གཞུང་ནས་རྒྱབ་ལངས་བྱས་པར་བརྟེན་ཟི་བོད་དམག་འཁྲུག་བྱུང་ཡོད། ཕྱོགས་གཉིས་པོར་རྒྱལ་ཕམ་ཇི་བྱུང་ནི་ཟི་བོད་གཉིས་ཐེངས་དང་པོ་ཐུག་དུས་བོད་དམག་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཆེན་པོ་ཐོབ་ཡོད་པ་དང་། ལྕགས་ལུག 1931 ལོར་ཟི་ཁྲོན་ཙུང་ཐུས་སླར་ཡང་དམག་དཔོན་ཀྲང་ཐོན་ཀྲང་གི་འོག་ལ་རྒྱ་དམག་ཁྱོན་ཆེ་ཁག་གཉིས་བཏང་སྟེ་བོད་དམག་དང་འཐབ་པས་མང་སྣེ་ཉུང་གིས་མ་བསྟེན་པར་བོད་དམག་ལ་ཕམ་ཉེས་བྱུང་ཞིང་། ཆུ་སྤྲེ་ 1932 ལོར་ཟི་ལིང་རྨཱ་ཕུ་ཕང་གིས་བོད་དམག་ལ་མཚན་འགེབས་བྱས་ཏེ་བོད་དམག་ཕྱིར་འཐེན་བྱེད་དགོས་པ་སོགས་བོད་དམག་ལ་ཕམ་ཉེས་བྱུང་ཡོད། ཕྱོགས་གཉིས་པོའི་དབར་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་དེ་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་བརྒྱབ་མིན་ནི་ཆུ་བྱ་ 1933 ལོའི་ཟླ་བ་ 7 ཚེས་ 15 ཉིན་ནང་ཆེན་ཁུལ་སྤྲེ་ཚ་ ༼སྤི་ཚ་༽ ཞེས་པའི་དགོན་དུ་བོད་ཀྱི་ཆིངས་དོན་སྐུ་ཚབ་མདའ་དཔོན་ཟུར་ཁང་ཟུར་པ་དབང་ཆེན་ཚེ་བརྟན་དང་རྩེ་དྲུང་ལས་ཚན་རྡོ་རྗེགཡུལ་རྒྱལ་བཅས་དང་ཟི་ཕྱོགས་ནས་ཟི་ལིང་རྨཱ་ཕུ་ཕང་ངམ། རྨཱ་ཀྲུའུ་ཞིའི་དམག་དཔོན་རྨཱ་ཤོན་ཅི་དང་སླིས་ཚལ་སྨུ་ཞེས་པའི་སྐུ་ཚབ་མི་སྣ་དག་མཉམ་འཛོམས་ཐོག་ཆིངས་ཡིག་དོན་ཚན་ལྔ་ཅན་ཞིག་བཞག་ཡོད། ཆིངས་ཡིག་དེའི་ནང་དོན་ནི་ས་མཚམས་རང་གནས། བཙོན་པ་རྩིས་སྤྲོད། གནས་སྐོར་འགྲོ་སྐྱོད་ཆོག་པ། ཆིངས་དོན་འགལ་མི་ཆོག་པ་སོགས་འཁོད་ཡོད།།
རྒྱལ་མཆོག་སྐུ་འཕྲེང་བཅུ་བཞི་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་ནས་ལུགས་གཉིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས་པ། རྩོམ་སྒྲིག
༈ ཕྱི་ལོ་ ༡༩༤༩ ལོའི་ལོ་མཇུག་རྒྱ་ནག་ཡོངས་རྫོགས་་དམར་པོས་དབང་བསྒྱུར་རྗེས་བོད་ས་མདོ་སྟོད་ སྨད་ཁུལ་ལ་རྒྱ་དམག་ལྷག་པར་བརྟེན་༡༩༥༠ ལོར་དགུང་གྲངས་ ༡༦ ལ་ཕེབས་སྐབས་བོད་ཀྱི་ཆབ་འབངས་ལྷ་སྡེ་མི་སྡེ་ཐུན་མོང་ནས་གསོལ་བ་བཏབ་པ་བཞིན་ ལོ་དེའི་ཟླ་ ༡༡ ཚེས ༡༧ ཉིན་ཆོས་སྲིད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས། ཁྲིམས་ཀྱི་ཉེས་ཆད་ཕོག་སྟེ་བཙོན་རར་ཡོད་པའི་བཙོན་པ་ཡོངས་གློད་འགྲོལ་གནང༌། སྐབས་དེར་རྒྱ་གར་དང༌། བལ་ཡུལ། འབྲུག་བཅས་ནས་བཀྲ་ཤིས་བདེ་ལེགས་ཀྱི་འཚམས་འཕྲིན་ཕུལ་བ་དང༌། ཐ་ན་རྒྱ་ནག་གི་འགོ་འཁྲིད་མའོ་ཙེ་ཏུང་ནས་ཀྱང་ “ཏཱ་ལའི་བླ་མ་མཆོག་གིས་བོད་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་འགན་བཞེས་པར་བཀྲ་ ཤིས་བདེ་ལེགས་ཞུ།” ཞེསཏར་འཕྲིན་ཕུལ་ཡོད། ཡང་ ༡༩༤༧ ལོར་རྒྱ་གར་རང་བཙན་ཐོབ་རྗེས་རྒྱ་གར་གྱི་སྲིད་བློན་དང་པོ་ནེ་རུས་དེ་སྔའི་ རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་ནང་བཞིན་བོད་དང་རྒྱ་གར་དབར་འབྲེལ་བ་མུ་མཐུད་ཡོང་བའི་ཞལ་ བཞེས་ཡོང་ཐབས་བོད་གཞུང་ལ་གནས་ཚུལ་ཕུལ་བར་བོད་གཞུང་ནས་ཀྱང་དེ་དོན་ཡོང་བའི་ ཞལ་བཞེས་གནང་ཡོད། དེ་ནི་རྒྱ་གར་ཕྱོགས་ནས་དངོས་སུ་བོད་རང་བཙན་ཡིན་པ་ངོས་ལེན་གཙང་མ་གནང་བའི་ རྣམ་འགྱུར་གསལ་པོ་བསྟན་པ་ཞིག་རེད། དེ་བཞིན་ ༡༩༤༧ ལོར་ནིའུ་ལྡི་ལིར་ཨེ་ཤི་ཡའི་ཡུལ་ཁག་གི་སྐུ་ཚབ་ཚོགས་འདུར་བོད་གཞུང་གི་སྐུ་ ཚབ་ཕེབས་པར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་རྒྱལ་དར་དང་མཉམ་དུ་སྒྲེང་ འཛུགས་དང༌། སྐུ་ཚབ་སྤྱི་མཚུངས་གསུང་བཤད་གནང་རྒྱུའི་ཐོབ་ཐང་ཡང་བྱུང་ཡོད་པ་དེར་སུས་ཀྱང་ རྩོད་གླེང་བྱས་ཡོད་པ་མ་རེད།
༡༩༤༨ ལོར་བོད་གཞུང་ནས་ཚོང་དོན་དོན་གཅོད་ཚོགས་པ་ཞིག་རྒྱ་གར་དང༌། ཨ་རི། ཨི་ཀྲ་ལི། ཕ་རན་སི། དབྱིན་ཇི། རྒྱ་ནག་བཅས་པར་བོད་གཞུང་གི་ལག་འཁྱེར་བསྣམས་ཏེ་ཕེབས་ཡོད་པ་དེས་ཀྱང་བོད་རང་ བཙན་ཡིནཔ་གསལ་པོ་བསྟན་ཐུབ། ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༠ ཟླ་ ༡༢ ཚེས་ ༧ ཉིན་སྲིད་བློན་མཆོག་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་གྲོས་ཚོགས་འོག་མའི་ནང་གསུང་བཤད་གནང་བའི་ ནང༌། བོད་དང་འབྲེལ་བའི་གནད་དོན་ཐག་གཅོད་བོད་མི་རང་ཉིད་ཀྱི་འདོད་འབབ་མ་གཏོགས་གཞན་ དག་སུས་ཀྱང་བྱེད་པའི་ཐོབ་ཐང་མེད་ལུགས་གསུངས་པ་འདིས་བོད་ཀྱི་སྐོར་རང་དབང་རང་ སྤྱོད་ཀྱི་ཐོབ་ཐང་བོད་མི་ཁོ་ནར་ཡོད་པ་ཤུགས་ལ་བསྟན་ཡོད། ༡༩༥༡ ཟླ་ ༥ ཚེས་ ༢༣ ཉིན་པེ་ཅིང་དུ་གྲོས་མཐུན་དོན་ཚན་ ༡༧ ཟེར་བཞག་པ་དེ་ནི་རྒྱ་མིའི་དཔུང་སྟོབས་དང༌། དབང་ཤེད་ཀྱི་བསྡིགས་རའི་འོག་བཞག་དགོས་བྱུང་བ་ལས། འཛམ་གླིང་སྤྱི་སྲོལ་དང་མཐུན་པའི་ཆིངས་ཡིག་མིན་སྟབས་ང་ཚོས་དུས་ནམ་ཡང་ཁས་ལེན་ བྱེད་ཐུབ་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་རེད། གྲོས་མཐུན་དེ་འཇོག་སྐབས་ནང་དོན་ཟུར་རྒྱན་གྲོས་ཆོད་ལྔ་བཞག་ཡོད་པ་དེའི་ནང་ བོད་དངུལ་ཕྱིར་བསྡུ་དང༌། བོད་དམག་རྒྱས་བསྡུས་གནང་ཕྱོགས་སྐོར་སོགས་དོན་ཚན་བརྒྱད་འཁོད་ཀྱི་དེབ་ཆུང་ གཅིག་ཡོད། དེ་དག་ནས་ཀྱང་བོད་ནང་བོད་དངུལ་ལས་རྒྱ་དངུལ་འགྲོ་རྒྱུགས་བྱེད་ཀྱི་མེད་པ་དང༌། རང་དབང་སྲུང་སྐྱོབ་སླད་བོད་དམག་ཟུར་དུ་ཡོད་པའང་གསལ་པོ་བསྟན་པ་རེད། ༡༩༥༡ ལོ་རྒྱ་བོད་ཞི་ཆིངས་ཀྱི་གྲོས་མཐུན་དོན་ཚན་ ༡༧ ལ་མིང་རྟགས་བཀོད་པ་ནས་བཟུང་ ༡༩༥༩ བར་ལོ་དགུའི་རིང་བོད་འབངས་ཀྱི་བདེ་རྩའི་སླད་རྒྱ་ནག་དབང་འཛིན་པ་དང་ཐབས་མཁས་ ཀྱི་སྒོ་ནས་འགྲིགས་འཇགས་ཡོང་ཐབས་འབད་བརྩོན་གནང༌། འོན་ཏེ་གྲོས་མཐུན་དེ་དག་རྒྱ་དམར་རང་ཉིད་ནས་རྒྱབ་འགལ་ཐོག་མ་བྱས་པར་བརྟེན་ ཁྲིམས་འགལ་གྱི་ནག་ཉེས་ཐམས་ཅད་ཁོང་ཚོས་འཁྱེར་དགོས་ཀྱི་རེད། ༡༩༥༩ ལོའི་ཕྱི་ཟླ་ ༣ ཚེས་ ༡༠ ཉིན་ྋགོང་ས་མཆོག་རྒྱ་མིའི་དམག་སྒར་དུ་གཟིགས་མོར་གདན་ཞུས་ལྟར་ནང་དོན་ཕེབས་ རྒྱུ་ཐུགས་གཏན་འཁེལ་བ་ལྷ་ས་ཁུལ་གྱི་རྒྱ་ཆེའི་སེར་སྐྱ་མི་མང་ཡོངསནས་ཤེས་ཏེ་ ྋགོང་ས་ཆེན་པོ་གློ་བུར་བཙན་ཤེད་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་ཏུ་གདན་འདྲེན་ཞུ་རྒྱུའི་ཉེན་ འགན་མ་བཟོད་པར་བཀའ་ཤག་བརྒྱུད་ཕེབས་བཤོལ་ཡོང་བའི་གསོལ་འདེབས་ཞུས་པ་དང་ཆབས་ ཅིག་སྐུ་ཕྱྭར་བསྡོ་བའི་བྱ་ངན་ལ་གདོང་ལེན་བྱེད་ཆེད་མི་མང་སེར་སྐྱ་སྟོང་ཕྲག་ མང་པོ་ནོར་གླིང་ཕོ་བྲང་ཉེན་སྲུང་གི་དང་བླངས་དམག་དང་རང་དབང་སྒེར་ལངས་ཀྱི་ རྔམ་སྟོན་ཁྲོམ་སྐོར་གྱི་ལས་འགུལ་ནང་ཞུགས་ཡོད་པ་རེད། ཕྱི་ཚེས་ ༡༧ ཉིན་བོད་ཀྱི་བསྟན་སྲིད་བདེ་ཐབས་ལ་དགོངས་ནས་སྐུ་ངལ་ལ་མ་འཛེམས་པར་ཆིབས་སྒྱུར་ གནང་རྒྱུ་ཐུགས་གཏན་འཁེལ་ཏེ་མཚན་མོ་ཆུ་ཚོད་ ༩ པར་ན་བཟའ་སྐྱ་ཆས་གསོལ་ཏེ་སྐུ་འཁོར་ཧྲག་བསྡུས་དང་བཅས་ཐོག་མར་ལྷོ་ཁ་ཁུལ་དང༌། དེ་ནས་རྒྱ་གར་འཕགས་པའི་ཡུལ་དུ་ཆིབས་སྒྱུར་གནང༌།