བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག།
བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ནི་བོད་ཡུལ་དང་ཉེ་འཁོར་གྱི་ས་ཁུལ་བལ་ཡུལ། འབྲུག་དང་འབྲས་ལྗོངས། ལ་དྭགས་ནས་ལྷོ་མོན་རོང་སོགས་སུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྐད་ཡིག་དེ། ད་ཆར་ཡོངས་གྲགས་སུ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་སྟོད་སྨད་བར་གསུམ་ལ་ལྟོས་ཏེ་ནང་གསེས་རིགས་གསུམ་དུ་ཕྱེ་བ་སྟེ། སྟོད་དབུས་གཙང་གི་སྐད་དང་། བར་ཁམས་པའི་སྐད་དང་། སྨད་ཨ་མདོའི་སྐད་རྣམས་སོ། བོད་སྐད་ནི་ཧོར་སོག་ལ་སོགས་པ་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་གཞན་པ་ཁག་ཅིག་གིས་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད་པར་མ་ཟད། བལ་ཡུལ་དང་། འབྲས་ལྗོངས། འབྲུག་ཡུལ་། རྒྱ་གར་ཤར་དང་བྱང་རྒྱུད་མངའ་སྡེ་ཁག་གཅིག་བཅས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་རྣམས་སུའང་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད།
སྤྱི་བཤད།
རྩོམ་སྒྲིགའཛམ་གླིང་འཁོར་མོ་ཡུག་འདི་བདག་བཟུང་བྱེད་བཞིན་པའི་མི་རིགས་དང་རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་གི་སྐད་རིགས་དང་ཡི་གེ་ལ་ཡུལ་དེ་ཚོའི་ལོ་རྒྱུས་དང་དཔགས་པའི་ཉམས་ཞིབ་པ་ཚོས་ཞིབ་དཔྱད་བྱས་པ་ལས་བྱ་རྒྱུ་མང་བའི་དུས་རབས་འདིར། ཁོ་བོས་ཀྱང་སྟེས་དབང་ཞིག་གིས་རྟོག་འཆར་ཐུང་ངུ་ཞིག་གླེང་ན་འདོད།
ལོ་རྒྱུས་གཏིང་ཟབ་ལ་ཕུ་ཐག་རིང་བ། ཡར་རབ་ཤེས་ཡོན་གྱིས་ཕྱུག་པའི་བོད་གངས་ཅན་པའི་ཞིང་འདིར་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་དུ་མའི་ཡར་སྔོན་ནས་གླེགས་བམ་གྱི་བྲག་རི་བརྩིགས་ཡོད་པའི་འབེལ་གཏམ་རྣམས་དེང་དངོས་གཙོ་ཚན་རིག་གི་ལམ་ནས་བདེན་ཁ་ཡང་ཡང་སྟེར་གྱིན་པར་མ་ཚད། དཔེ་མཚོན་ཆུང་ངུ་ཞིག་གླེང་ན་ཡུལ་གཞན་ཤར་གླིང་ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་བབ་ཆགས་སྟངས་སྐོར་གྱི་མཁས་པ་སུས་ཀྱང་བཞེད་མ་མྱོང་བའི་གཏམ་རྒྱུད་ཅིག་སྟེ། མི་ལོ་ཉིས་སྟོང་གོང་ཙམ་དུ་བོད་ཡུལ་རྣམས་ཆུས་ཁེངས་ཡོད་པ་དང་། དེ་ནས་གློ་བུར་ས་འགུལ་རྒྱུག་པ་ལྟར་ཆུ་རྣམས་གང་ཞིག་ཏུ་ཐིམས་རྗེས་བོད་དེ་མཐོ་སྒང་དུ་བུད་སོང་བ་འདྲ་བའི་ང་ཆེ་ང་བཙན་གྱི་གསུང་འབུམ་དང་ཡིག་ཚང་སོགས་སུ་བསྐྱར་གླེང་ཡང་གླེང་བརྒྱ་ཕྲག་འགའ་བྱས་ཡོད་ཀྱང་། ལོ་ངོ་འདི་དག་གི་རིང་དངོས་ཁམས་ཚན་རྩལ་གྱི་མཐོ་རླབས་ཉིན་རེ་ནས་ཉིན་རེར་གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་ཡུལ་ལུང་དེ་དག་ལ་འཕྱུར་རྗེས། ད་གཟོད་རང་རེའི་མེས་པོའི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་ལོ་ངོ་ཆིག་ཁྲིའི་གོང་གི་དུད་འགྲོའི་དུས་སྒྲོམ་དང་། མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ལྔ་དྲུག་གོང་གི་མིའི་རྐང་རྗེས་དང་ཤིང་ལོའི་རྗེས་སོགས་དང་། མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་གསུམ་བཞིའི་གོང་གི་རྡོ་བརྐོས་ཡིག་རིགས་སོགས་ས་སྟེང་དུ་བུད་དང་འབུད་བཞིན་ཡོད་སྟབས་ཉིན་ཞིག་འགོ་མཇུག་ཆ་ཚང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྒྲོམ་བུ་ཞིག་འཛམ་གླིང་གི་སྐྱེ་བོ་ཡོངས་ཀྱི་སྤྱན་ལམ་དུ་དོན་མི་སྲིད་པ་མ་རེད། སྐབས་དེར་ང་ཆེ་ང་བཙན་གྱི་གསུངས་རབས་གླེགས་བམ་དེ་དག་གད་སྙིགས་ཀྱི་ཕུང་པོ་རི་ཙམ་འགྱུར་རྒྱུ་ཐེ་མི་ཚོམ། དེ་ནི་ལས་འབྲས་ཀྱིས་མཛུབ་མོ་སྐོར་བཞིན་པས་རེད་ལ། སྔོན་གཤེགས་རིག་འཛིན་རྣམས་ཀྱི་བཀའ་ལུང་ལ་སླུ་བ་མེད། བདེན་པ་ནི་ནམ་ཞིག་བདེན་པར་ལས་གཡོལ་ས་མེད་པས་རེད།
ངན་ལོབ་ཏུ་སོང་བའི་བསྐྱར་གླེང་ཡང་གླེང་དེ་དག་ལས་ཆེས་ཉེས་ཁ་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་མི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་ལྔ་དྲུག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་བོད་གངས་ཅན་ལྗོངས་འདིར་དུས་རབས་བདུན་པ་ཡན་ཆོད་ཀྱི་ང་ཚོའི་མེས་པོ་ཚོ་དམུས་ལོང་ཁྱུ་ཞིག་བསྒྲུབས་ཡོད་ལ། འཛམ་གླིང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དུ་འགོད་རིན་ཆོག་པའི་བོད་རྒྱལ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་ནས་བཟུང་དཔའ་མཛངས་བློ་གྲོས་ལྡན་པའི་རྒྱལ་རབས་སུམ་བཅུའི་གྲངས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་རྣམས་གླེན་པ་ཁུ་ཚུར་ཙམ་རེ་བསྒྲུབས་ཡོད་པ་ནི་བཤགས་ན་དག་དཀའ་བའི་སྡིག་ཉེས་ཚབ་ཆེན་ཞིག་བསགས་པ་རེད་དྲན།
སྤྱིར་རིག་པས་བརྟག་ན་མི་རིགས་ཞིག་གི་སྐད་དང་ཡི་གེའི་བྱུང་རིམ་ནི་ཐོག་མར་ཡི་གེ་བྱུང་རྗེས་དེ་ནས་སྐད་རིགས་བྱུང་བ་ནི་གཏན་ནས་མི་སྲིད་སྟབས། སྐད་རིགས་ལས་རིམ་པར་ཡི་གེའི་འཕེལ་རིམ་དར་དགོས། ཡི་གེ་གསར་གཏོད་པོ་རྣམས་ཇི་ཙམ་ལྐུག་ཀྱང་སོ་སོའི་མི་རིགས་དེའི་བརྡ་དང་ཐ་སྙད་གང་ཞིག་བེད་སྤྱོད་ཀྱི་འདུག་གཟིགས་རྗེས། དེ་ནས་དེ་དང་འཚམ་པའི་བརྡ་དང་ཡིག་རིགས་ཇི་ཞིག་བཟོས་ཡོད་པས་ལས། ཡུལ་ལུང་གཞན་ཞིག་གི་སྐད་ལ་བརྟེན་ནས་སོ་སོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཡི་གེ་ཞིག་བཟོས་པ་དང་ད་དུང་འགོ་མཇུག་ལྷུ་མི་འཐུག་པའི་ལྷ་སྒྲུང་དང་ཀླུ་སྒྲུང་ཡོད་ཚད་སྒྲོག་བསྡད་ན། སོ་སོར་ཡོད་པའི་རིག་གཞུང་རྩ་ཆེན་འདི་དག་མི་རིགས་གཞན་དག་ནས་ཕབས་བཤུ་དང་གཡར་པོ་བྱས་པ་ཙམ་ལས་རང་ཉིད་ནི་ཅི་ཡང་མེད་པའི་སྤྲང་པོ་ལག་སྟོང་ཞིག་ཏུ་སྒྲུབ་བཞིན་འདུག་པས་སྐད་གསང་སྒྲོག་པའི་སྤོབས་པ་ལྡན་མེད།
གང་ལྟར་བློ་གཟུ་བོར་གནས་པའི་དཔྱད་ཞིབ་པ་དག་གིས་འདི་དང་འདི་ལྟ་བུའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་བརྗོད་འདྲ་མིན་སྤེལ་བཞིན་ཡོད་ལ། ང་ཚོས་ཀྱང་གོ་སྐབས་དེ་དང་བསྟུན་ནས་སོ་སོའི་རྣམ་དཔྱོད་དང་དཔགས་པའི་དཔྱད་ཞིབ་བྱ་དགོས། ཉེ་བའི་ཆར་བདག་གི་གྲོགས་པོ་ཞིག་གི་རྒྱུད་འབར་མའི་མཁས་པ་ཞིག་དང་བཀའ་མོལ་ཞུ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་བྱུང་བས། དེ་དང་བསྟུན་འབར་མའི་ཤེས་རིག་དང་སྐད་ཡིག་གི་སྐོར་ལ་དེབ་འགའ་ཀློག་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཀྱང་བྱུང་།
ཐོག་མའི་འབར་བོད་ཀྱི་འབྲེལ་བ།
རྩོམ་སྒྲིགའབར་མ་རྒྱལ་ཁབ་ནི་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་ཁོངས་སུ་ཡོད་ལ་མི་འབོར་ 60,280,000 དང་། མི་ལོ་ ༡༢༠༠༠ ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན། རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་མཚུངས་ལྟར་འབར་མ་ཡང་དུས་ཀྱི་འགྱུར་འགྲོས་དང་བསྟུན་ནས་རིམ་པར་འགྱུར་ལྡོག་ཕྱིན་རྗེས། ད་ལྟའི་ང་ཚོས་འབོད་བཞིན་པའི་འབར་མ་ཞེས་པའི་མིང་ཐོག་ས་ནི་མཱོན་ (Mon) ཞེས་པའི་མི་རིགས་ཞིག་དང་། ཡང་ན་པྱུ་ (Pyu) ཞེས་པའི་བོད་མིའི་རིགས་ལས་ཆད་པར་འདོད་མཁན་མི་འདྲ་བ་འགའ་ཞིག་ཡོད། མཱོན་ཞེས་པའི་མི་རིགས་འདིས་ཕྱི་ལོའི་གོང་གི་ལོ་སྟེ་ ༡༥༠༠ BC ལོར་ཡས་མས་ནས་ཨེ་རཱ་ཝ་ཌི་ (Irrawaddy) ཞེས་པའི་གཙང་པོའི་རྒྱུད་དུ་གཞིས་བཟུང་ནས་ཕྱི་ལོའི་གོང་གི་དུས་རབས་བཅུ་པའི་ནང་དུ་འབར་མའི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྤྱི་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི་འགོ་ཚུག འོན་ཀྱང་དེའི་གོང་གི་ལོ་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱད་དགུའི་རིང་ལ་ཡུལ་སྤྱི་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི་མི་རིགས་ཞིག་གམ་རྒྱལ་རབས་ཤིག་བྱུང་མེད་པ་འདྲ།
དེ་རྗེས་ཕྱི་ལོའི་གོང་གི་དུས་རབས་དང་པོའི་ནང་དུ་བོད་སྐད་སྨྲ་བའི་འབར་མའི་མི་རིགས་པྱུ་ (pyu) ཞེས་པ་དེ་ཚོས་གོང་གི་ཨེ་རཱ་ཝ་ཌིའི་ས་ཁུལ་ཁག་བདག་བཟུང་བྱས་ཏེ་རིམ་པར་གྲོང་ཁྱེར་འགའ་ཞིག་གསར་འཛུག་བྱས། དུས་ཡུན་གང་འཚམས་རིང་ཨེ་རཱ་ཝ་ཌིའི་དབུས་ཁུལ་དུ་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་དགུ་པའི་ནང་དུ་ནཱན་ཚཱའོ་ (Nanzhao) ཡིས་དབང་སྒྱུར་མ་བྱས་བར་པྱུ་ཡི་རྒྱལ་རབས་འགའ་ཞིག་བྱུང་ནས་སྟོབས་འབྱོར་དང་དབང་ཐང་ཆེན་པོ་རྒྱས་ཡོད་འདུག གོང་གི་ནཱན་ཚཱའོ་མི་རིགས་ནི་ད་ལྟའི་ང་ཚོས་འབོད་ཀྱིན་པའི་ཁམས་ཡུན་ནན་གྱི་མི་རིགས་རེད་ལ། མི་རིགས་འདིས་ཕྱི་ལོ་ ༨༤༩ ལོར་པཱ་གྷན་རྒྱལ་རབས་(Pagan Kingdom)དབུ་བཙུག་ནས་ད་ལྟའི་འབར་མའི་མངའ་རིས་ཀྱི་གཞི་ཚུགས།
གང་ལྟར་གོང་གི་ཕྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་དུས་རབས་དང་པོའི་ནང་དུ་འབར་མའི་མཱོན་པ་དབང་བསྒྱུར་མཁན་གྱི་བོད་སྐད་སྨྲ་བའི་པྱུ་ཞེས་པའི་འབར་མ་ནི་བོད་རིགས་ཡིན་པ་སྨྲོས་མེད་རེད་ལ། དེ་རྗེས་པྱུ་མི་རིགས་དབང་བསྒྱུར་བའི་ནཱན་ཚཱའོ་འམ་ཡུན་ནན་མི་རིགས་ནི་བཀྲུས་ན་མ་དག་པའི་བོད་རིགས་གཙང་མ་ཞིག་རེད།
འབར་བོད་བར་གྱི་སྐད་ཡིག་གླེང་བ།
རྩོམ་སྒྲིགལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོའི་རིང་མི་རིགས་ཕན་ཚུན་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གཉིས་ལ་གཞིགས་ན། དེའི་སྐད་ཡིག་དང་རིག་གཞུང་རྣམས་ཕན་ཚུན་ཤན་ཞུགས་པ་ནི་སྨྲོས་མ་དགོས་པ་རེད།
འབར་མའི་ཡི་གེ་ག་དུས་བྱུང་མིན་དང་དེའི་བྱུང་ཁུངས་སོགས་ཀྱི་ཐད་མཁས་པ་རྣམས་ལ་འདོད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཡོད་པར་ངེས། དཔེར་ན་འབར་མའི་རིག་གཞུང་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཉམས་ཞིབ་ཡུན་རིང་གནང་བའི་མཁས་པ་འགས་འདི་འདྲ་གསུངས་ཡོད། “འབར་མའི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་མ་སྐད་དངས་མ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དང་རྒྱ་ནག་གི་སྐད་དང་འབྲེལ་ཡོད་” (Ethnologue; Languages of the World by Raymond G. Gordon ཞེས་པ་ལས་གསལ།) ཅེས་དང་། ཡང་མཁས་པ་གཞན་དག་འགས། “འབར་མའི་ཡིག་གཟུགས་ནི་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་ནང་དུ་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བ་ཡིན། ” ཞེས་དང་། ཡང་གཞན་འགའ་ཞིག་གིས་ “འབར་མའི་ཡིག་གཟུགས་ནི་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་དུ་པཱ་ལིའི་ཡི་གེ་བེད་སྤྱད་མྱོང་བ་ལས་རིམ་པར་བྱུང་བ་” སོགས་འདོད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་འགའ་ཞིག་འདུག
གང་ལྟར་འབར་མའི་ཡིག་གེ་ལ་ཀ་རྨད་ ༣༣ ཡོད་ལ། སྡེ་ཚན་བདུན་གྱི་དང་པོ་ཀ་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་ལྔ། གཉིས་པ་ས་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་ལྔ། གསུམ་པ་ཏ་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་ལྔ། བཞི་པ་ཏ་སྡེ་གཉིས་པའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་ལྔ། ལྔ་པ་པ་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་ལྔ། དྲུག་པ་ཇ་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་བཞི། བདུན་པ་ཐ་སྡེའི་ཁོངས་སུ་ཡི་གེ་བཞི་དང་བཅས་རེད། དེ་དག་གི་སྒྲ་གདངས་ནི་ཕལ་ཆེར་བོད་ཀྱི་ཀ་རྨད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དང་གཅིག་མཚུངས་རེད་ལ། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་འགྲོས་ཀྱང་བོད་ཡིག་དབུ་མེད་ལས་འཁྱུག་བྲིས་དང་ཤིན་ཏུ་ཐག་ཉེ། དབྱངས་ཟེར་བ་ཞིག་ལོགས་སུ་གྲངས་འདྲེན་ཚུལ་མེད་ཀྱང་ཡི་གེའི་སྦྱོར་བ་སྐབས་སུ་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཞིག་ཡོད་ལ། དེ་དག་གི་སྦྱོར་ཚུལ་ཡང་བོད་ཡིག་གི་མགོ་ཅན་སྨད་འདོགས་རྩིགས་བསྒྲགས་ཀྱི་འགྲོས་ལྟར་རྒྱས་པར་འཆད་ཀྱིན་འདུག
ཨང་གྲངས་ཀྱི་ཐད་ལ་འབར་མའི་ཨང་གྲངས་གསུམ་པ་དང་བཞི་པ། བདུན་པ་ཕུད་པའི་དེ་མིན་ཨང་གྲངས་རྣམས་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དང་དབྱིབས་གཟུགས་རྣམས་ནི་བོད་སྐད་ཀྱི་ཨང་གྲངས་དང་ཤིན་ཏུ་ཐག་ཉེ་བར་མ་ཟད་གཅིག་པའི་ཚུལ་དུའང་མང་ཞིག་སྣང་།
དེ་དང་དེ་འདྲའི་རྒྱུ་མཚན་མང་པོ་ཞིག་གིས་འབར་བོད་བར་གྱི་སྐད་ཡིག་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱ་དགོས་པའི་གནད་མང་པོ་ཞིག་མཐོང་གི་འདུག དཔེར་ན་གོང་གི་མཁས་པ་དེ་ཚོས་འབར་མའི་ཡི་གེ་དེ་བོད་སྐད་ལས་བརྡ་དྲངས་ཏེ་བྱུང་བར་འདོད་པར་གཞི་བཅོལ་ཚེ་དཔྱད་པར་བྱ་བ་འདི་ཡོད་དེ། བོད་ནས་ཆད་པའི་པྱུ་(Pyu)ཞེས་པའི་མི་རིགས་དེ་ཚོས་ཕྱི་ལོའི་གོང་གི་དུས་རབས་དང་པོའི་ཡས་མས་ནས་ཕྱི་ལོའི་དུས་རབས་དགུ་པ་བར་ཨེ་རཱ་ཝ་ཌིའི་དབུས་(སྐབས་དེར་འབར་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཟེར་)ཁུལ་གྱི་རྒྱལ་རབས་བསྐྱོངས་ཡོད་ལ། ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་དེ་དག་གི་རིང་ཡི་གེ་མེད་པར་རྒྱལ་སྲིད་སྐྱོང་ཐུབ་པའི་གོ་སྐབས་མེད་པར་སེམས།
རྒྱུ་མཚན་ནི། ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་དུ་མའི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་འཛམ་གླིང་འདིར་སྙན་གྲགས་ཅན་གྱི་རོམ་མེན་དང་ཨེ་ལྗེབ། གྷི་རིའི་སི་སོགས་ཀྱི་གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དུའང་ཆེའི་སྔ་མོའི་རྒྱལ་པོ་རྣམས་ཀྱིས་སོ་སོའི་རྒྱལ་ཁབ་སྐྱོང་ཞིང་ཕན་ཚུན་བརྡ་སྤྲོད་དགོས་ཚེ་ཡིག་རིགས་དང་གཟུགས་བརྙན་སོགས་ཤིང་ཤུན་དང་པགས་རིགས་སོགས་ལ་བྲིས་ནས་གཏོང་གི་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་ཐིང་རེད། སྐབས་དེ་དུས་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་རྒྱལ་པོ་དེ་དག་ལ་བེད་སྤྱོད་རྒྱུའི་ཡིག་རིགས་འདྲ་མིན་ཡོད་ཆོག་པ་ཞིག་དང་། ཤར་ཕྱོགས་པའི་རྒྱལ་པོ་དེ་དག་གླེན་པ་ལུག་འདྲ་བ་རྐྱང་རྐྱང་ཇི་ལྟར་ཡིན།
དེ་ལྟར་གོང་གི་པྱུ་(Pyu)ཞེས་པའི་བོད་མིའི་རིགས་ཀྱིས་འབར་མའི་རྒྱལ་ཁབ་སྐྱོང་སྐབས་ནས་ཡི་གེ་ཡོད་པར་ངེས་ལ། ཡི་གེ་དེའང་ད་ལྟའི་ང་ཚོས་བེད་སྤྱོད་བཞིན་པའི་བོད་ཡིག་འདི་རང་ཡིན་པར་སྙམ། གལ་སྲིད་དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་དུ་བོད་ཡིག་དང་དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་ནང་དུ་འབར་ཡིག་གཉིས་རྒྱ་གར་གྱི་ཡི་གེ་ལས་དཔེ་བླངས་ཏེ་བཟོས་ཡོད་ཚེ། ད་ལྟའི་འབར་བོད་བར་གྱི་སྐད་ཡིག་གཉིས་ཀ་ཆེས་འདྲ་བ་དང་ཐ་ན་ཨང་ཀི་ཚུན་ཀྱང་ཕལ་ཆེར་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ག་ཐུག དངོས་གནས་བྱས་ན་བུ་ལ་ཕ་ཡི་གདོང་རིས་དང་སྐད་ངོ་ཡོད་དགོས་མོད། འབར་བོད་གཉིས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལ་གཉིས་ཀས་དཔེ་ལེན་སའི་རྒྱ་གར་སྐད་རིགས་ཀྱིས་ལྷད་ཞུགས་པ་ཕལ་ཆེར་མཐོང་རྒྱུ་མེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཀྱང་ཡོད་དགོས།
ཐོན་མི་ཨ་ནུས་བོད་ཡིག་བཟོས་པའི་སྒྲུང་གཏམ་འགའ་ཞིག་ཡོད་ཀྱང་བོད་ཀྱི་ཨང་ཀི་བཟོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ད་བར་མ་མཇལ། འོན་ཀྱང་འབར་བོད་གཉིས་ཀྱི་ཨང་ཀི་ནི་ཕལ་ཆེར་གཅིག་མཚུངས་རེད་འདུག་གོ།
འདི་ལྟར་བོད་ཡུལ་ཙམ་དུ་མ་ཚད་ལྷོ་ཤར་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ཆེ་ཤོས་གཉིས་པ་སྟེ་འབར་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་དུའང་ཕྱི་ལོའི་གོང་གི་དུས་རབས་ནས་དབུ་བརྩམས་ཏེ་བོད་ཡིག་དང་བོད་སྐད་བེད་སྤྱོད་མཁན་ཡོད་ཚེ། ང་ཚོའི་མེས་པོ་ཚོས་བཞག་གནང་བའི་ཕ་ནོར་སྐད་དང་ཡི་གེའི་ལོ་རྒྱུས་འདི་ཇི་ཙམ་གཏིང་ཟབ་པ་དང་ཕུགས་བཙན་པ། ང་ཚོས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ལས་དཔེ་བཤུ་བྱ་མི་དགོས་པར་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱིས་ང་ཚོའི་སྐད་དང་ཡི་གེ་བེད་སྤྱད་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་སོགས་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་བཟོ་འདུག་གོ། །།
རྩོམ་ཐུང་འདི་ཉིད་འབར་མའི་གཙུག་ལག་སློབ་གྲྭའི་མཁས་དབང་སྐུ་ཞབས་ཐེཨེན་ཛོ་ལགས་དང་བཀའ་མོལ་བྱུང་རྗེས་གཤེན་ཚེ་ཚང་གིས་ནུབ་ཕྱོགས་འབྲས་ལྡན་གྲོང་དུ་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༢ ཟླ་ ༥ ཚེས་ ༢༠ ཉིན་བྲིས།། །།
ལོ་རྒྱུས།
རྩོམ་སྒྲིགདུས་རབས་བདུན་པའི་གོང་ན་ཡར་ཀླུང་ཚོ་པ་རང་ལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཡི་གེ་ཞིག་མེད་ཤས་ཆེ་ཡང་སྤྱིར་བོད་མིས་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཡིག་རིགས་གཅིག་ཀྱང་མེད་པ་ལ་རིགས་པའི་སྒོ་དུ་མ་ཞིག་ནས་གནོད་པ་འབབ་ཅིང༌། བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་དང་འདྲ་བ་ཙམ་ཡང་ཕན་ཚུན་སུ་ཞིག་མ་ཕྱི་བྱས་ནས་བྱུང་བར་ཤོད་དཀའ་བ་མ་ཟད། འཛམ་གླིང་ན་སྔ་ཤོས་སུ་འདོད་པའི་ཧིན་དྷུའི་ཡི་གེ་ཡང་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལ་མ་ཕྱི་བྱས་ནས་བཟོས་པ་མ་ཡིན་ཞེས་སུས་ཀྱང་ཁ་ཚོན་གཅོད་པར་དཀའ་སྟེ། ཧིན་དྷུ་པས་བོད་ནི་དབང་ཕྱུག་གི་ཞིང་ཁམས་སུ་ཁས་ལེན་ཅིང་བྱེད་པོ་ཉེར་བཞིའི་ནང་ནས་དབང་ཕྱུག་ནི་ཡི་གེའི་བྱེད་པོར་ཁས་ལེན་པས་བོད་ཀྱིས་བཟོས་པའི་ཡི་གེ་ལ་དབང་ཕྱུག་གིས་བཟོས་པ་ཞེས་བཤད་སྲིད་དེ། རྒྱ་གར་དུ་ཆུ་བོ་གྲགས་ཅན་གངྒཱ་ཟེར་བ་བོད་ནས་བབས་པ་ཡང་དབང་ཕྱུག་གི་རལ་པ་ནས་བབས་པར་བཤད་པའི་ཕྱིར་རོ། གནའ་བོའི་བོད་ཡིག་དེ་གང་ཡིན་སྙམ་ན།
དེ་ནི་ཆེས་གདོད་མའི་སྐབས་སུ་བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་ཕྱི་དྲན་གྱི་རྟགས་རྡོ་དང་ཤིང་ལ་རི་མོར་བཏབ་པ་ནས་རིམ་བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་བའི་ཡིག་རྒས་རྨར་ཡིག་ཅེས་པ་དེ་ཡིན་ལ། ཡིག་རྒས་ཞེས་པ་ནི་ཆེས་ཡ་ཐོག་གི་ཡི་གེ་ཡིན་པས་ན་ཡིག་རྒས་དང༌། རྨར་ཡིག་ཅེས་པ་ནི་དམར་ཡིག་སྟེ་ཁ་དོག་གི་ཆ་ནས་ཟངས་ཡིག་གམ་ཟངས་ཡུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་ན་ཆོག་སྟེ། དེ་ཡང་ལོ་གྲངས་ཞིབ་པར་བརྗོད་པར་དཀའ་ཡང་གཉའ་ཁྲི་ནས་ཀྱང་རྩིས་པའི་ཆེས་ཡ་ཐོག་གི་དུས་སུ་བོད་འདིར་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་ལྟར་གཅིག་གྱུར་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་བྱུང་ཞིང་རྒྱལ་པོའི་མིང་ལ་གནོད་སྦྱིན་ནག་པོ་དང༌། ཡུལ་གྱི་མིང་ལ་ཟངས་ཡུལ་ཞེས་འབོད་པ་ལས་བོད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་མ་བྱུང༌། དེས་ན་ཟངས་ཡུལ་གྱི་ཡི་གེ་ལ་ཟངས་ཡིག་ཅེས་འབོད་སྲིད་དེ། བོད་ཡུལ་གྱི་ཡི་གེ་ལ་བོད་ཡིག་ཅེས་འབོད་པ་བཞིན་ནོ།
ཡང་ན་རྨར་ཡིག་ཅེས་པའི་རྨ་འདི་ཨ་མྱེས་རྨ་ཆེན། རྨ་ཆུ་ལེབ་མོ། རྨ་ཡུལ་དར་ཐང་ཞེས་བོད་ཡུལ་སྟོད་སྨད་ཀུན་ཏུ་གནའ་ནས་ད་བར་གྲགས་ཆེ་བའི་ཡུལ་ལུང་འདིའི་མིང་སྣའི་རྨ་ཞེས་པ་འདི་དང་ཡང་འབྲེལ་བ་ཞིག་མེད་དམ་སྙམ། དུས་ཕྱིས་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ་དེ་ཉིད་གཙོ་བོར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་ནང་ཆོས་དེ་དག་བསྒྱུར་ནུས་ཐབས་ཀྱིས་བཅོས་སྒྲིག་མང་ཙམ་བྱས་ནས་དེ་ཉིད་ལག་ལེན་བསྟར་བ་ནས་བཟུང་བོད་དབུས་ཕྱོགས་སུ་རྨར་ཡིག་གི་བེད་སྤྱོད་དེ་ཙམ་མེད་པར་གྱུར། འོན་ཀྱང་བོན་གྱི་གསུང་རབ་ཕལ་ཆེ་བ་རྨར་ཡིག་ཏུ་ལུས་ཡོད་ཅིང་དེ་ཉིད་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་དུ་ཡུན་རིང་ཙམ་འཚོ་གནས་ཐུབ་ཡོད་པས་མི་ཚོས་དེ་ལ་ཞང་ཞུང་ཡིག་རྒས་དང༌། ཞང་ཞུང་རྨར་ཡིག་ཅེས་འབོད་པ་ལས། རྨར་ཡིག་དེ་ཉིད་ཐོག་མར་ཞང་ཞུང་རང་ནས་བྱུང་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་ཡང་དག་ཅིག་སུ་ལའང་བཤད་རྒྱུ་མེད་དོ་སྙམ།།
ས་ཁམས།
རྩོམ་སྒྲིགབོད་ཀྱི་ཡུལ་འདི་རི་ལུང་ཕྲེང་བསྟར་ཞིང་། ཕན་ཚུན་འགྲོ་བཞུད་དཀའ་བ།ཞིང་ཕྱུགས་ལས་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཆེ་བ་བཅས་ཀྱི་དབང་གིས། ཡུལ་གྲུ་སོ་སོའི་སྐད་ལ་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་རེ་ཁད་ཀྱིས་བྱུང་ཞིང་། སྐད་ཆ་གཅིག་ཉིད་ཡུལ་ལུང་གི་རྣམ་པ་དུ་མར་གྱེས་པ་ཡིས། ད་ལྟ་ཀྲུང་གོའི་རྒྱལ་ཁབ་ནང་ཁུལ་དུ་གནས་པའི་བོད་མིའི་སྐད་ལའང་དབུས་གཙང་གི་སྐད་དང་། ཁམས་སྐད། ཨ་མདོའི་སྐད་གསུམ་བྱུང། སྐད་ཆའི་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་དབང་དུ་བྱས་པའི་ཡུལ་རིས་དང་ཅུང་ཟད་མི་འདྲ་སྟེ། མི་རིགས་ཤིག་གི་སྤྱི་མཐུན་གྱི་སྐད་ཆ་ལ་དུས་ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར་དང་ས་གཤིས་གནས་བབས་ཀྱི་དབང་གིས། ཡི་གེའི་བཀླག་གདངས་དང་། ཐ་སྙད། སྒྲའི་སྦྱོར་ཚུལ་སོགས་ཀྱི་ཆ་ལ་ཡུལ་གྱི་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་རེ་བྱུང་བ་དེ་ལ་ཡུལ་སྐད་ཅེས་བྱ་ཕྱིར། འདིར་དེའི་དབང་དུ་བསྟུན་ན། རང་རེའི་བོད་འདིར་ཡུལ་སྐད་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་བྱེད་པ་སོ་སོའི་ཁྱབ་ཡུལ་ནི། ད་ལྟའི་བོད་རང་སྐྱོང་ལྗོངས་ཁོངས་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་དབུས་གཙང་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཡུལ་དང་། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ཆབ་མདོ་དང་། སི་ཁྲོན་གྱི་དཀར་མཛེས། ཡུལ་ནན་གྱི་བདེ་ཆེན། མཚོ་སྔོན་གྱི་ཡུལ་ཤུལ། ཀན་སུའུའི་ཅོ་ནེ། ཐེ་བོ། འབྲུག་ཆུ་བཅས་ཡུལ་ཁོར་རྒྱ་ཆེན་པོ་རུ་ཁམས་སྐད་འཆད་པ་དང་། མཚོ་སྔོན་གྱི་བོད་རིགས་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེ་བ་དང་། སི་ཁྲོན་རྔ་བ་ཁུལ་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་ཅིག་དང་། ཀན་སའུའི་ཀན་ལྷོ་དང་དཔའ་རིས་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་རྣམས་ནི་ཨ་མདོའི་སྐད་ཀྱི་དབང་རིས་སུ་བྱེད་
དེང་དུས་འདིར་རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ལ་སྤྱི་སྐད་ཅིག་གཏན་ལ་ཕབ་རྒྱུ་དེ་ཚང་མའི་མིག་མདུན་དུ་ལྷགས་པའི་དོན་དག་གལ་ཆེན་ཞིག་གམ་མི་རིགས་སྤྱིའི་མདུན་ལམ་ལ་རག་ལས་པའི་ལས་དོན་གཡོལ་ཐབས་བྲལ་བ་ཞིག་ཡིན་མོད། འོན་དེ་ད་ལྟའི་བར་དུ་རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་པའི་དཔུང་ཁག་གི་ཁྲོད་དུ་ས་ཕྱོགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་གུ་དོགས་པོའི་རྟུལ་ཞུགས་བཟུང་ནས། ལྷ་ས་བས་ལྷ་སའི་སྐད་གནས་ལུགས་དང་མཐུན་རབས་ཀྱི་སྒྲོག་གཏམ་རི་ལྟར་སྤུངས་པ་དང་། ཨ་མདོ་བས་ཨ་མདོའི་སྐད་དག་རབས་ཀྱི་གནས་ལུགས་བྲག་ལྟར་བརྩིགས་པ། ཁམས་པས་ཁམས་པའི་སྐད་བདེ་རབས་ཀྱི་བདེན་ལུགས་སྤྲིན་ལྟར་གཡོ་བ་ལས། དོན་ངོ་མར་ས་ཕྱོགས་རིང་ལུགས་ཀྱི་དྲི་མས་མ་གོས་ཤིང་མི་རིགས་སྤྱིའི་མདུན་ལམ་ལ་ཕན་པའི་དྭངས་གཙང་གི་ཁ་བཏགས་ལྟ་བུའི་ཟོལ་མེད་པའི་ལྷག་བསམ་དང་དྲང་བདེན་མངའ་བའི་སྐད་ཆ་ཤོད་མཁན་ཉུང་ཉུང་ཡིན་
བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ། བོད་སྤྱི་སྐད། དབུས་སྐད། ཨམ་སྐད། ཁམས་སྐད། ཨམ་སྐད་དང་ཁམས་སྐད་གཉིས་རོང་སྐད་དང་འབྲོག་སྐད་དུ་དབྱེ་ན་ལེགས་སྙམ
བོད་མི་རིགས་ནི་ཤེས་རིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཧ་ཅང་རིང་བའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་ལ། སྐད་དང་ཡི་གེ་ནི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་བློ་གྲོས་ཀྱི་དྭངས་མ་དང་བླ་སྲོག་ལྟ་བུ་རེད། དེ་ན་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ཕུན་སུམ་ཇེ་ཚོགས་སུ་གཏོང་རྒྱུ་ནི་མི་རིགས་སྤྱི་དང་སྒོས་སུ་བོད་སྐད་ཡིག་བྱ་བའི་ལས་གནས་སྟེང་གི་དཔྱོད་ལྡན་རྣམས་ཀྱི་གཡོལ་ཐབས་མེད་པའི་འགན་འཁྲི་རེད། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་གོང་འཕེལ་དང་དཔལ་འབྱོར་དར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བར་མི་རིགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེར་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ནུས་པ་ཡོད། སྐད་ཡིག་ཀྱང་སྤྱི་ཚོགས་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་འགྲོས་དང་བསྟུན་ནས་སྔར་མེད་ཐ་སྙད་སྣ་ཚོགས་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་པ་དེ་དག་ཚན་ལྡན་གཅིག་གྱུར་གྱི་ལམ་ནས་ཁྱབ་གདལ་དུ་གཏོང་དགོས། ཆོལ་ཁ་གསུམ་གྱི་བོད་མི་ཐུན་མོང་གི་སྤྱོད་ཡུལ་དུ་གྱུར་བའི་སྤྱི་སྐད་ཅིག་གཏན་འབེབས་བྱ་རྒྱུ་དེ་བོད་མི་རིགས་འདི་ཉིད་སའི་གོ་ལའི་སྟེང་ཡུན་རིང་དུ་གནས་ཐུབ་མིན་དང་རང་མི་རིགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་ཡུན་རིང་དུ་བསྲིང་ཐུབ་མིན་དང་འབྲེལ་བའི་དོན་ཆེན་ཞིག་ཡིན། དེ་བས་རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆ་གཅིག་གྱུར་ཡོང་དགོས་ཚེ་གཙོ་བོ་སྒྲ་གདངས་གཅིག་གྱུར་དང་ཐ་སྙད་གཅིག་གྱུར། བརྡ་སྤྲོད་གཅིག་གྱུར། སྐད་ཀྱི་གཞི་འཛིན་ས་གཅིག་གྱུར། སྤྱི་སྐད་ཁྱབ་གདལ་གཏོང་ཐབས་བཅས་ལ་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཡོད
སྒྲ་གདངས་གཅིག་གྱུར
རྩོམ་སྒྲིགམདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་ཡུལ་སྐད་སོ་སོར་ཁྱད་པར་སྣ་ཚོགས་ཤིག་ཡོད་པའི་ནང་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ནི་གཙོ་བོ་ཞིག་སྟེ། དབུས་སྐད་ལ་མིང་གཞིའི་ཡི་གེར་སྔོན་རྗེས་མགོ་འདོགས་ཀྱི་ཡི་གེ་གཞན་སྦྱར་ཚེ་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་འགྱུར་བ་མི་གསལ་ཞིང་། བྱ་དང་ཕྱ་ལྟ་བུ་ཡ་བཏགས་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ཁམས་དང་ཨ་མདོ་གཉིས་ཀྱི་ཀློག་སྒྲོས་དང་མི་འདྲ་བ་སོགས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད། ཨམ་སྐད་དུ་མིང་གཞིའི་ཡི་གེ་ཀ་དང་ག་གཉིས། ཏ་དང་ད་གཉིས། འ་དང་ཨ་གཉིས་ལྟ་བུ་ལ་སྔོན་རྗེས་དང་མགོ་འདོགས་མ་ཞུགས་ཚེ་ཀློག་པའི་སྒྲ་གདངས་གཅིག་པ་དང་། གཞན་ཡང་གྲི་ལ་གྱི་དང་འགྲོ་ལ་འགྱོ་། མི་ལ་མྱི་སོགས་ཀྱི་བརྡ་ཪྙིང་གི་ཐ་སྙད་སོར་བཀོལ་ཀྱང་མང་བོ་ཡོད། ཁམས་སྐད་ལ་མིང་གཞིའི་ཡི་གེར་དབྱངས་ཨི་དང་ཨུ་གཉིས་སྦྱར་བའི་སྒྲ་འདྲ་བ་དང་། རྗེས་འཇུག་ང་དང་མ་གཉིས་སྦྱར་བའི་སྒྲ་གཅིག་པ་སོགས་ཡི་གེ་སོ་སོའི་ཀློག་སྒྲ་གཅིག་པ་མང་། དེ་མིན་དབུས་སྐད་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཐད་ནས་དམའ་ལ་འཇམ་པ། ཨམ་སྐད་སྒྲ་གདངས་མཐོ་ལ་རྩུབ་པ། ཁམས་སྐད་ནི་དེ་གཉིས་ཀྱི་བར་གྱི་སྒྲ་གདངས་རན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་སོགས་ཀྱི་ཡུལ་སྐད་སོ་སོར་རང་རང་གི་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་དོད་པོ་རེ་འདུག་པས། བོད་སྐད་གཅིག་གྱུར་བྱུང་དགོས་ཚེ་སྒྲ་གདངས་གཅིག་གྱུར་བྱེད་རྒྱུ་དེ་ཧ་ཅང་ནས་གལ་ཆེན་ཞིག་རེད།
ཐ་སྙད་གཅིག་གྱུར།
རྩོམ་སྒྲིགབོད་སིལ་བུར་ཐོར་ནས་ད་ལྟའི་བར་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་ནང་དངོས་པོ་གསར་བ་བྱུང་བའི་རིགས་བགྲང་གིས་མི་ལོངས། དེ་དང་བསྟུན་ནས་མིང་ཚིག་གསར་བ་བྱུང་བའང་བགྲང་གིས་མི་ལོངས་མོད། གསར་བྱུང་ཐ་སྙད་དེ་དག་ལ་བཀས་བཅད་ཀྱིས་གཅིག་གྱུར་བྱས་མ་མྱོང་བས། མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དང་བྱེ་བྲག་གིས་ཡུལ་གྲུ་སོ་སོ་ན་དངོས་པོ་གཅིག་ལ་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་བྱུང་ཡོད། དེར་བརྟེན་དོན་གཅིག་མིང་གི་རྣམ་གྲངས་ཅན་གྱི་མིང་གསར་མང་བོ་བྱུང་བ་ནི་བོད་སྐད་གཅིག་གྱུར་ལ་ཪྙོག་དྲ་བཟོ་བའི་གནད་དོན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པས། ང་ཚོས་ཐོག་མར་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཡང་དག་པའི་སྲིད་ཇུས་འོག་ནས་བོད་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དང་མཐུན་ཚོགས་འཛུགས་དགོས་ལ། ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་དེ་དང་མཐུན་ཚོགས་དེར་རང་རང་གི་ཡུལ་ཁམས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་རྨང་གཞི་བཟང་བའི་མཁས་པ་མང་བོ་གདན་ཞུ་བྱས་ཏེ་ཐ་སྙད་གསར་བ་མི་འདྲ་བ་རྣམས་གཅིག་གྱུར་གཏན་འབེབས་དང་ཁྱབ་གདལ་བྱས་ཏེ་བོད་སྐད་ཡིག་ལ་སྐད་གསར་བཅད་ཐེངས་བཞི་བ་བྱེད་རན་
ཁྱད་པར་དུ་དེང་རབས་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། ཚན་རིག་བཅས་ལས་བྱུང་བའི་ཐ་སྙད་གསར་བ་གྲངས་མང་བོ་ཡིག་བསྒྱུར་བྱེད་སྐབས། མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་ལོ་ཙཱ་བ་རྣམས་ཀྱིས་བོད་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་མཐུན་ཚོགས་ཀྱི་བཀས་བཅད་ལྟར་བསྒྱུར་ན་བོད་ཀྱི་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ལ་ཕན་པ་ཆེན་པོ་ཡོད་པར་སེམས། དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་བོད་ལྗོངས་ཚགས་པར་དང་རྒྱང་སྒྲོག་ལ་རང་འདོད་ལྟར་བསྒྱུར་བའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་ཚོགས་པ་ཞིག་དང། མཚོ་སྔོན་ཚགས་པར་དང་རྒྱང་སྒྲོག་ལ་ཡང་རང་འདོད་ལྟར་བསྒྱུར་བའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་ཚོགས་པ་ཞིག ཀན་ལྷོ་དང་རྔ་བ། དཀར་མཛེས་སོགས་ཀྱི་ཚགས་པར་དང་རྒྱང་སྒྲོག་ལའང་དེ་ལྟ་བུའི་ཐ་སྙད་གསར་བའི་ཚོགས་པ་ཞིག གཞན་པའི་མི་སྐོར་ཁག་ཞིག་གིས་གཞན་གྱིས་བཏགས་པའི་ཐ་སྙད་གསར་བ་བློར་མི་འབབ་ལ་རང་ཉིད་ཀྱིས་མིང་ཚད་ལྡན་ཞིག་འདོགས་མི་ཐུབ་པ་བཅས་ཀྱི་དབང་གིས། རྒྱ་སྐད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཐད་ཀར་སྤྱོད་པ་སོགས་ནི་བོད་སྐད་གཅིག་གྱུར་ལ་ཕན་རྒྱུ་ལྟ་ཞོག མདོ་གཏུགས་ན་བོད་སྐད་ཁ་འཐོར་དགུ་འཐོར་དང་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སུ་གྱུར་བའི་གཏོར་བརླག་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པར་བརྟེན་འདིའི་ཕྱོགས་སུ་དོ་སྣང་བྱེད་རྒྱུ་གལ།
བརྡ་སྤྲོད་ཐད།
རྩོམ་སྒྲིགསྤྱིར་མི་རིགས་གང་ཞིག་གི་སྐད་རིགས་ཡིན་ཀྱང་བརྡ་སྤྲོད་ནི་སྐད་རིགས་དེའི་ནང་གི་སྲོག་སྙིང་ལྟ་བུ་ཡིན་ལ། གལ་ཏེ་སྐད་རིགས་དེའི་ནང་དུ་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་རྣམ་པར་མི་མཐུན་པའི་སྣང་ཚུལ་འབྱུང་བཞིན་ཡོད་ན། སྐད་རིགས་དེ་ས་གནས་རང་བཞིན་ཅན་ནམ་ཡུལ་ཁམས་རང་བཞིན་ཅན་དུ་གྱེས་པའི་མཚོན་རྟགས་གཙོ་བོའམ་སྐད་རིགས་དེའི་གཞི་རྩའི་སྒྲིག་གཞི་ཐོར་བཞིན་པའི་ཉེན་ཁ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། ད་ལྟ་རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་གནས་བབ་ཚད་དེར་སླེབས་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། ཨ་མདོ་བས་“ང་མི་འགྲོ”ཞེས་པ་ལ། ལྷ་སའི་ཁ་སྐད་ཀྱི་ནང་ནས་“ང་འགྲོ་གི་མིན”ཞེས་པ་དང་། ཨ་མདོ་བས“ངས་མ་མཐོང་”ཞེས་པ་ལ། ལྷ་ས་བས“ངས་མཐོང་མ་སོང་”ཞེས་པ། ཨ་མདོ་བས་“ངས་མ་ཟོས”ཞེས་པ་ལ། ལྷ་སའི་སྐད་དུ་“ངས་ཟ་མ་སོང་”ཞེས་པ་ལྟ་བུའི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞི་རྩའི་སྒྲིག་གཞི་ཐོར་ཟིན་པའི་ཉེན་ཁ་སྣ་ཚོགས་ཡོད། སྤྱིར་འདྲ་མིན་གྱི་མིང་བརྡ་གསར་བ་སྣ་ཚོགས་བྱུང་བ་ཡིས་བོད་སྐད་གཅིག་གྱུར་ལ་འགལ་རྐྱེན་སྣ་ཚོགས་བཟོས་ལོས་ཡོད་མོད། ང་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན་བོད་སྐད་ཡིག་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་སྒྲིག་གཞི་ཐོར་བཞིན་པ་ནི་རང་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་ཆའི་རྩ་བའི་སྒྲིག་གཞི་ཁ་ཁར་གྱེས་པའམ་ཉམས་རྒུད་དུ་འགྲོ་བཞིན་པའི་གནད་དོན་ཆེན་པོ་ཞིག་གམ་སྤྱི་སྐད་གཏན་འབེབས་ཐད་ཀྱི་གེགས་རྐྱེན་ཚབས་ཆེན་ཞིག་ཏུ་འདོད་པས། འདིའི་ཐད་ལ་ང་ཚོ་ཚང་མས་སྔ་སེ་ནས་ཅིས་ཀྱང་བསམ་བློ་གཏོང་རན་རེད། མི་རིགས་གང་དེའི་སྐད་ཆའི་ནང་གི་བརྡ་སྤྲོད་ནི་མི་རིགས་དེའི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་དང་སྦྲེལ་ནས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། སྐད་ཆའི་ནང་གི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་རྩ་བའི་སྒྲིག་གཞི་འཐོར་བཞིན་པ་ནི་མི་རིགས་གང་དེའི་བསམ་བློ་གཏོང་སྟངས་ཁ་ཁར་གྱེས་བཞིན་པའི་མཚོན་རྟགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས། རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱིས་ད་ལྟ་རང་ཉིད་གནས་བབ་གང་འདྲ་ཞིག་དང་འཕྲད་ཡོད་པར་བསམ་གཞིགས་བྱ་རན་རེད།
ཡུལ་སྐད་གང་གཞི་འཛིན་ས་བྱ་རྒྱུ།
རྩོམ་སྒྲིགབོད་སྤྱི་སྐད་ཅིག་གཏན་འབེབས་བྱ་བ་ལ་ཡུལ་སྐད་དམ་སྒྲ་གདངས་གང་ཞིག་ཚད་གཞིར་འོས་པ་གཏན་འབེབས་བྱེད་དགོས་པ་རྨང་གཞིའི་ཆ་རྐྱེན་ཡིན་མོད། རང་མི་རིགས་ཀྱི་རིག་གནས་པའི་སྡེ་ན་ཡུལ་སྐད་རྒྱུན་གང་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་གཞི་འཛིན་ས་བྱེད་དགོས་པའི་ཐད་ལ་དབུས་གཙང་བས་དབུས་ཕྱོགས་ཀྱི་ལ་རྒྱ་བཟུང་ནས་ལྷ་སའི་སྐད་གཞི་འཛིན་དགོས་པའི་ཁ་ཕོ་སྣ་ཚོགས་སྒྲོག་པ་དང་། ཨ་མདོ་བས་ཨ་མདོའི་ལ་རྒྱ་བཟུང་ནས་ཨ་མདོའི་སྐད་དག་རབས་ཀྱི་གནས་ལུགས་བརྒྱ་འཚོལ་སྟོང་འཚོལ་བྱེད་པ། ཁམས་པས་ཁམས་ཀྱི་ལ་རྒྱ་བཟུང་ནས་ཁམས་སྐད་བདེ་རབས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་དུ་མ་དྲངས་ཏེ་གཅིག་ཐོག་ལ་མི་ཞོག་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་མང་བོ་ཞིག་ང་ཚོའི་མིག་མདུན་དུ་ལྷགས་ཡོད་པ་འདི་ནི། རང་རེའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ཉམས་རྒུད་ཀྱི་གནས་སུ་བསྐྱོད་པའི་གནད་དོན་ཆེན་པོ་ཞིག་རེད།
དེ་བས་སྤྱིར་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་ནས་བཤད་ན་ལྷ་ས་ནི་རང་རེའི་བོད་གངས་ཅན་པའི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར། རིག་གནས་སོགས་ཀྱི་ལྟེ་བ་ཡིན་ཞིང་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་བཀས་བཅད་རིམ་པ་གསུམ་གྱི་ལྟེ་བའང་ཡིན་ངེས་པས། ཡུལ་སྐད་དཀྱུས་མ་ལས་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཁོ་ཐག་ཡིན་ལ། ཕྱི་གླིང་བའི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་དག་གིས་ཀྱང་ལྷ་སའི་སྐད་བརྗོད་བཞིན་ཡོད། ད་ལོའི་ཟླ་བ་དྲུག་པར་ཧྥ་རན་སི་ནས་འཚོགས་པའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོན་གྱི་ཤེས་རིག་ཚོགས་འདུའི་སྟེང་དུའང་ང་རང་ལ་སྔ་ན་མེད་པའི་མྱོང་ཚོར་གསར་བ་ཞིག་བྱིན་པ་ནི། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་བཞིན་པའི་ཕྱི་གླིང་བ་ཚོས་བོད་སྐད་ཅེས་ན་ལྷ་སའི་སྐད་ལ་གཙིགས་ཆེན་བྱེད་པ་ལས། ཨམ་སྐད་དང་ཁམས་སྐད་ཅེས་ན་དེ་འདྲའི་གཙིགས་ཆེན་རྩ་བ་ནས་བྱེད་ཀྱི་མེད་དེ་། དཔྱད་རྩོམ་སྒྲོག་གླེང་བྱེད་སྐབས་ལྷ་སའི་སྐད་དམ་དབྱིན་སྐད་ཀྱིས་བཤད་པ་ལས། ཨམ་སྐད་དམ་ཁམས་སྐད་ཀྱིས་བཤད་ན་ལོ་ཙཱ་བྱེད་དགོས། དེ་མིན་ལྷ་སའི་སྐད་ནི་ཨམ་སྐད་དང་ཁམས་སྐད་གཉིས་ལས་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་དབྱེ་བ་གསལ་ཞིང་འདེག་འཇོག་འགྱུར་ཁུག་དང་ལྡན་པ་བཅས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་དང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་པས། བདག་གི་ལྟ་ཚུལ་ལྟར་ན་ལྷ་སའི་སྐད་བོད་སྤྱི་སྐད་ཀྱི་གཞི་འཛིན་སའི་རྨང་གཞིར་ངོས་བཟུང་ན་འགྲིག་སྙམ།
ཡིན་ཡང་། ལྷ་སའི་སྐད་ཀྱི་ནང་ནའང་འདོར་དགོས་པ་ཡོད་ངེས་ཏེ། དཔེར་ན་ལྷ་སའི་སྐད་དུ་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་འགྲོས་མང་པོ་ཞིག་ཉམས་པའམ་བོད་སྐད་དང་མི་མཐུན་ལ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་ཚགས་མི་དམ་པ། ཐ་སྙད་ཀྱི་ཐད་ནས་དབྱིན་སྐད་དང་སོག་སྐད། རྒྱ་གར་གྱི་མིང་སོགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་འདྲ་མིན་མང་བོ་ཡོད་པས། འདི་དག་འདོར་བྱའམ་དོ་སྣང་བྱེད་དགོས་པའི་གནད་དོན་ཆེན་པོ་རེད།
བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་ལ་དཔྱད་པ།
རྩོམ་སྒྲིགནམ་མཁའི་ནོར་བུ། མཁས་དབང་ནམ་མཁའི་ནོར་བུ་མཆོག་གིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་བགྲོ་གླེང་ཐེངས་དང་པོའི་སྟེང་དུ་སྤེལ་བའི་དཔྱད་གཏམ། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་ལ་ཞིབ་ནན་དུ་དཔྱད་དགོས་པ། ད་རམ་རང་གཞུང་ཤེས་རིག་ལྷན་ཁང་ནས་ཐུགས་འཁུར་ཆེ་བཞེས་ཀྱིས། ཤིན་ཏུ་གནད་ཆེ་ལ་རྩ་འགང་ཆེ་བའི། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་གནས་བགྲོ་གླེང་གི་ཚོགས་འདུ་ཐེངས་དང་པོ་འདི་བཞིན་དངོས་སུ་ཚུགས་ཐུབ་པ་བྱུང་བ་དང༌། མ་ཟད་གུས་རང་ལའང༌། བོང་བ་གསེར་གཟིགས་ཀྱི་དཔེ་ལྟར། མཁས་དབང་ལྷན་ཚོགས་འདིར་འོང་དགོས་བཀའ་ཕེབས་ནན་བསྐུལ་བཀའ་དྲིན་ཐོབ་པར་བརྟེན། ཐེངས་འདིའི་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་གནས་སྐོར་གྱི་བགྲོ་གླེང་ཚོགས་འདུ་འདིར་དངོས་སུ་བཅར་ནས། ཕྱོགས་སོ་སོ་ནས་ཕེབས་གནང་བའི་མཁས་དབང་རྣམ་པ་དང༌། དེར་མ་ཟད་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ལ་དོ་སྣང་དང་བརྩེ་ཞེན་གནང་མཛད་པའི་མཁས་དབང་མང་པོ་ཞལ་མཇལ་ལྷན་ཚོགས་ཐོག་མ་འོངས་བོད་ཀྱི་མི་བརྒྱུད་ཚོའི་ཤེས་ཡོན་གྱི་གོ་རྟོགས་མཐའ་དག་གི་རྨང་གཞི་མེད་དུ་མི་རུང་བ། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་གནས་སྐོར་རྣམས་མི་ཉམས་གོང་འཕེལ་དང༌། ཉམས་པ་སོར་ཆུད་འབྱུང་བའི་དམིགས་ཡུལ་གྱི་གཞི་རྩའི་ཐོག་ནས་བཀའ་མོལ་ཞུ་བའི་གོ་སྐབས་ཐོབ་པ་ལའང་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞེས་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན། གང་ལ་ཟེར་ན། ད་ལམ་བརྡ་སྤྲོད་རིག་གནས་སྐོར་གྱི་གྲོས་གཞི་འདི་ནི། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ཡོད་དོ་ཅོག་གི་གཞི་རྩ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རང་ལ་ཐུག་ཅིང༌། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དེ་ལ་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཟེར་གྱི་ཡོད་སྟབས། བརྡ་སྤྲོད་ཅེས་བྱ་བ་དེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ན་ལ་ངོས་འཛིན་པ་དང༌། བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་གི་ཁུངས་དེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ན་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ན་འགྲིག་གི་ཨེ་ཡོད། སྤྱིར་བཏང་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་ཡིག་འདི་ཉིད་ཤར་ཕྱོགས་པའི་ཤེས་རིག་སློབ་གཉེར་བྱེད་ཕྱོགས་དང༌། མ་ཟད་ནང་ཆོས་རིག་པ་དང༌། དེ་འབྲེལ་གྱི་ཤེས་རིག་མང་བོ་ཞིག་གི་སྐོར་སློབ་སྦྱོང་གཏིང་ཚུགས་བྱེད་ཕྱོགས་སུ་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་ངེས་ལ་ཐེ་ཚོམ་ཅི་འང་མེད་ཅིང༌། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ལའང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད་ངེས་པ་ནི་ཞུ་མ་དགོས། འོན་ཀྱང༌།བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་གཞི་རྩ་བོད་ཀྱི་སྐད་ནི། བོད་ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་སྲིད་པ་ནས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་དགོས་ལ། ཡི་གེའང༌། ང་ཚོར་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་གྱི་དུས་ཐོན་མི་ཨ་ནུས་བོད་དུ་ཡི་གེ་གསར་དུ་འབྲི་བའི་སྲོལ་བཏོད་པར་གྲགས་མོད། ང་ཚོས་གཟིགས་རྒྱ་ཆེ་ཙམ་རེ་གནང་བ་ཡིན་ན། བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་རྣམས་སུ་གནའ་བོའི་ཞང་ཞུང་གི་ཡིག་རྒན་ནམ།ཞང་ཞུང་གི་སྨར་ཆེན་ཞེས་པ་ནས་སྨར་ཆུང་གི་ཡིག་ཚུགས་དང༌། དེ་ནས་བོད་ཡིག་བྱུང་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་གསུང་སྲོལ་ཡོད་འདུག གསུང་ཚུལ་དེ་ལ་དཔྱད་ན། བོད་ཀྱི་ཐོག་མའི་རྒྱལ་པོ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་དུས་ནས་བཟུང་བོད་དུ་ཡི་གེའི་འབྲི་སྲོལ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་འདྲ་ཞིག་འདུག བོན་གྱི་ལུགས་སུ་གྲགས་ཆེ་བའི་སྲིད་པ་སྤྱི་མདོས་སུ་གྲགས་པའི་དཔེ་འདྲ་མིན་འགའ་རེ་ཡོད་འདུགང་རང་གིས་མངོན་སུམ་མིག་མཐོང་བྱུང་བ་ལའང༌། ཁམས་ནས་བྱུང་བ་དང༌། སྟོད་ནས་བྱུང་བ་དང༌།བལ་ཡུལ་ནས་བྱུང་བ་གསུམ་ཙམ་ཡོད་འདུག་པ། དེ་དག་གི་མཛད་བྱང་དུ་གཙོ་ཆེན་པོ་ཞེས་པ་དང༌། གཤེན་པོ་ཁྲི་ན་ཁོད། ཅེས་པའི་མཚན་འདི་གཉིས་ཡོད་འདུག་ལ། གཤེན་བོ་འདི་གཉིས་ནི། བོད་རྒྱལ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོའི་འོག་ཙམ་ན་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་ཚོའི་སྐུ་གཤེན་ཡིན་པའི་ཚུལ།བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་མང་ནས་གསལ་པོར་བཤད་ཡོད་པ་དེ་ཚོ་ལ་ཐུགས་སྣང་ཅུང་ཟད་རེ་གནང་བ་ཡིན་ན། ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་གྱི་གོང་བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་རྒྱལ་པོ་ཚོའི་སྐུ་རིང་ལ་ཡི་གེའི་འབྲི་སྲོལ་ཡོད་པ་གསལ་པོར་མཁྱེན་ཐུབ། དེར་མ་ཟད་ལོ་ཆེན་བཻ་རོའི་འདྲ་འབག་ཆེན་མོའི་ནང་དུའང༌། ཐོན་མིས་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་བསྒྱུར། ཅེས་གསུངས་པ་ལས་སྔར་མེད་གསར་བཟོ་གནང་ཚུལ་མི་གསལ། བོད་དུ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་གྱི་སྔོན་དུ་བོད་ལ་ཡི་གེ་འབྲི་སྲོལ་བྱུང་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་དང༌། ཡི་གེ་ཡོད་པའི་ཁུངས་གསལ་པོ་ཞིག་བསྟན་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གི་ཁུངས་བསྟན་ཐུབ་པ་དང༌། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཤེས་རིག་རང་ཁུངས་ནས་བྱུང་ཡོད་པར་བསྟན་ཐུབ་པའི་དགོས་པ་དང་དགེ་མཚན་བླ་ན་མེད་པ་ཞིག་ཡོད་ངེས་པ་ནི་གུས་རང་ནས་བྲིས་པའི་དེབ་ཆུང་༼ནོར་བུའི་དོ་ཤལ༽དུ་ཞིབ་གསལ་ཡོད་པས་དེར་གཟིགས་ཙམ་གནང་ཐུབ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན། གུས་རང་ནས་ད་སྔོན་མི་ལོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བཞིའི་རིང་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭར་སློབ་བསྐུལ་དང་འབྲེལ། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གང་ཅིའི་སྐོར་ལ་རྟོག་ཞིབ་གང་ཐུབ་བགྱིས་པའི་ཉམས་མྱོང་དུ། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་ནོར་བུའི་བང་མཛོད་ལྟ་བུ་འདི་ཉིད་ཀྱི་གཞི་རྩ་དེ། རྒྱ་དཀར་ནག་དང་ཆ་འདྲ་བ། ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་དེ་བོད་རང་ལ་གཏུགས་ཐུབ་པ་ཞིག་མ་བྱུང་ཐབས་མེད་ཅིག་ཡིན་འདུག་ལ།དེ་བཞིན་གཏུག་རྒྱུའང་ཡོད་ངེས་པ་འདྲ་ཞིག་འདུག གལ་ཏེ་རང་ཁུངས་བཙན་པོ་ཞིག་མེད་ཕྱིན་ཆད་ཤེས་རིག་རྒྱ་ཆེན་པོ་དང་གཏིང་ཟབ་པོ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་ནའང༌། ཤེས་རིག་རྙིང་པའམ། དེ་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་རྙིང་མའི་གོ་སར་སླེབས་མི་ཐུབ་པ་མ་ཟད། ཤེས་རིག་དེ་ཚོ་ནི་གོ་སར་ཡོད་པའི་ཤེས་རིག་ཁག་གི་མཛེས་རྒྱན་འདྲ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ནས། བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་གིས་དམན་ས་མི་འཛིན་ཐབས་མེད་འདྲ་ཞིག་ཡོང་བ་མངོན་གསལ་ལགས། དེ་འདྲ་ཡིན་སྟབས།ང་ཚོ་བོད་མི་རང་ནས་བོད་མིའི་ཤེས་རིག་གི་ཁུངས་གསལ་པོ་ཞིག་བསྟན་ཐུབ་པ་ཡིན་ན། མ་འོངས་པར་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཤེས་རིག་ཚང་མའི་གཞི་རྐང་བརྟན་པོ་ཞིག་ཚུགས་ཐུབ་པ་ཡོང་གི་རེད་བསམ་གྱི་འདུག ཐོན་མིས་བོད་སྐད་དེ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་རྣམ་དབྱེའི་ལུགས་སུ་སུམ་རྟགས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་མཛད་ཅིང༌། དེ་ཡང༌། དཔེར་ན། ཞང་ཞུང་གི་སྐད་དུ། འབྲེལ་སྒྲའི་ཕྲད་མི་འདྲ་བ་བཅུ་གཅིག་ཙམ་ཡོད་འདུག་པ། དེ་དག་ཐོན་མིས་འབྲེལ་སྒྲ་ལྔར་བསྡུས་གནས་བས་མཚོན་བོད་ཡིག་གི་སྲོལ་དེ་སྟབས་བདེ་ལ། བེད་སྤྱོད་བྱེད་སླ་བའི་སུམ་རྟགས་ཀྱི་ལུགས་འདི་བཞིན་བཀའ་དྲིན་གནང་བ་མིན་ནམ་བསམ་གྱི་འདུག གང་ལྟར་ཡང༌། ང་ཚོས་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་ཅེས་གསུངས་པའི་ཚེ། དེའི་ཁོངས་སུ་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་རྙིང་མ་དེ་ཚོ་ལའང་ཐུགས་དགོངས་ཅུང་ཟད་རེ་བཞེས་དགོས་པ་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེན་པོ་རེད་བསམ་གྱི་འདུག ད་ལམ་གྱི་ཚོགས་འདུ་འདིར། ཡུལ་ཁག་མི་འདྲ་བ་དུ་མ་ཞིག་ནས་མཁས་དབང་མང་པོ་ཞིག་ཕེབས་ནས། ལྷན་རྒྱས་ཚང་མས་དེང་དུས་སུ་དགོས་ངེས་ཀྱི་མིང་ཚིག་གསར་བཟོ་དང༌། སྒྲ་བསྒྱུར་ཚུལ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་དགོངས་འཆར་དང་སློབ་སྟོན་གཅིག་ལས་གཅིག་ཟབ་པ་འདྲ་པོ་མང་པོ་ཞིག་གསུངས་སོང་བ་དེ་ཚོ་ལ་དགའ་བསུ་དང་མོས་མཐུན་ཞུ་རྒྱུ་ཙམ་ལས་དམིགས་བསལ་ཞུ་དགོས་མི་འདུག འབྱུང་འགྱུར་ཚོགས་འདུ་འདི་བཞིན་གྲུབ་མཚམས། ཤེས་རིག་ལྷན་ཁང་དང༌། རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་བཅས་ཀྱིས་ཐུགས་འགན་ཆེ་བཞེས་དང་འབྲེལ་མཐུད་ཡོད་པའི་ཐོག་ནས། རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཏུ་བཞུགས་གནང་བའི་མཁས་དབང་རྣམ་པ་ཚོས་ཀྱང༌། ཚོགས་འདུར་བཀའ་མོལ་དང༌། བགྲོ་གླིང་དུ་ཇི་ལྟར་ཞལ་བཞེས་གནང་བ་རྣམས་ཐུགས་འགན་གང་ཐུབ་ཐུབ་རེ་བཞེས་ཐུབ་པ་དང༌།ཚོགས་འདུ་འདིའང༌། འབྱུང་འགྱུར་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དར་རྒྱས་རྨང་གཞི་ཤིན་ཏུ་གལ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་སྟབས། བསྐྱར་དུ་ཚོགས་ཐེངས་གཉིས་པ་ཞིག་གང་མྱུར་འབྱུང་ཐུབ་པ་ཞིག་དང༌། དེ་བར་སློབ་གྲྭ་ཁག་གི་དགེ་རྒན་རྣམ་པ་ཚོས་ཀྱང་ཉམས་མྱོང་གང་མང་མང་ཞིག་བསྡུ་གསོག་གནང་ཐུབ་པ་དང༌། རྒྱལ་ཁབ་ཁག་ཏུ་བཞུགས་པའི་མཁས་དབང་རྣམ་པས་ཀྱང་ཐུགས་འཁུར་ཞལ་བཞེས་གང་གནང་བ་རྣམས་ཀྱི་འཇུག་ཐོག་རེ་མཛད་དུ་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱི་རེ་བསྐུལ་སྙིང་ཐག་པ་ནས་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན།
བོད་སྤྱི་སྐད་ཁྱབ་གདལ་གཏོང་ཐབས།
རྩོམ་སྒྲིགགཅིག་ནས་བོད་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་བཙུགས་ཏེ་གསར་བྱུང་གི་ཐ་སྙད་ཚང་མ་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གིས་ཐག་གཅོད་བྱས་རྗེས་ད་གཟོད་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བཀྲམ་པ།
གཉིས་སུ་བོད་སྐད་ཡིག་གཅིག་གྱུར་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་གི་རྒྱབ་སྐྱོར་འོག་བོད་ཡིག་གསལ་བྱེད་སུམ་བཅུའི་ཀློག་སྟངས་ལྷ་སའི་ཀློག་སྟངས་ལྟར་ཐག་གཅོད་བྱས་ཏེ། དེའི་ཐད་ཀྱི་དགེ་རྒན་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་ནས་གསོ་སྐྱོང་ནས་ཏེ་སློབ་གྲྭ་སོ་སོའི་ནང་ཁྱབ་གདལ་བྱས་ན་སྒྲ་གདངས་ཀྱི་སྟེང་ནས་མི་འགྱངས་པར་གཅིག་གྱུར་ཡོང་སྲིད་།
གསུམ་ནས་རྒྱང་སྒྲོག་དང་བཪྙན་འཕྲིན། ཚགས་པར་ཁང་སོགས་བཅས་ཆ་འཕྲིན་ལས་ཁུངས་གཙོ་བོ་དག་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་མིང་གསར་རྣམས་གཞི་རིམ་ལ་རྒྱུད་སྒྲོག་བྱ་རྒྱུ།
བཞི་རུ་སློབ་གྲྭ་སོ་སོ་ནས་སྤྱི་སྐད་དམ་ལྷ་སའི་སྐད་ཀྱིས་སློབ་ཁྲིད་དང་སློབ་གྲྭ་སོ་སོས་ཁ་རྒྱུགས་ལེན་སྐབས་སྤྱི་སྐད་དམ་ལྷ་སའི་སྐད་ཀྱི་བྱང་ཚད་ལ་གདེངས་འཇོག་བྱ་རྒྱུ།
ལྔ་ནས་ཞིང་ལྗོངས་ལྔའི་སློབ་དེབ་སྤྱི་སྐད་དམ་ལྷ་སའི་སྐད་ཀྱི་ཐོག་ནས་སྒྲ་ཕབ་སྟེ་སློབ་གྲྭ་སོ་སོར་བཀྲམ་རྒྱུ།
དྲུག་ནས་གྲོས་ཚོགས་ཆེ་མ་ཆུང་གསུམ་གང་ཞིག་ཡིན་ཀྱང་སྤྱི་སྐད་དམ་ལྷ་སའི་སྐད་ཤོད་ཅི་ཐུབ་ཀྱི་གོ་སྐབས་བརྩོན་ལེན་བྱ་རྒྱུ།
བདུན་ཏུ་བོད་ཀྱི་ཡུལ་ཕྱོགས་སོ་སོ་ནས་སྤྱི་སྐད་དམ་ལྷ་སའི་སྐད་བྱང་རྩལ་འགྲན་བསྡུར་གྱི་བྱ་འགུལ་སྣ་ཚོགས་སྤེལ་རྒྱུ།
བོད་སྐད
རྩོམ་སྒྲིག| ཀ ka [ká/k’á] | ཁ kha [kʰá/xá] | ག ga [ɡà/ɣà] | ང nga [ŋà] |
| ཅ tsja [tɕá/tɕ’á] | ཆ tsjha [tɕʰá/ɾ̞̊ʲá] | ཇ dzja [dʑà/ɾ̞ʲà] | ཉ nja [ɲà] |
| ཏ ta [tá/t’á] | ཐ tha [tʰá/θ̠á] | ད da [dà/ð̠à] | ན na [nà] |
| པ pa [pá/p’á] | ཕ pha [pʰá/ɸá] | བ ba [bà/βà] | མ ma [mà] |
| ཙ tsa [tsá/ts’á] | ཚ tsha [tsʰá/ɾ̞̊á] | ཛ dza [dzà/ɾ̞à] | ཝ wa [wà] |
| ཞ zja [ʑà/ʑːà] | ཟ za [zà/zːà] | འ ‘a [ɦà/ɦːà] | ཡ ja [jà] |
| ར ra [rà] | ལ la [là] | ཤ sja [ɕá] | ས sa [sá] |
| ཧ ha [há] | ཨ ’a [ʔá] |
བོད་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས།
རྩོམ་སྒྲིགབོད་སྐད་ཀྱི་ཁྱབ་ཁོངས་ནང་ཁུལ་གྱི་ཡུལ་སྐད་དབྱེ་བ།
བོད་སྐད་ནི་ཡུལ་ཁག་ལྔའི་ནང་གི་ཡུལ་མིས་བེད་སྤྱོད་བྱེད། བོད། འབྲུག བལ་པོ། རྒྱ་གར། པ་ཀི་སི་ཐན་བཅས་ཡིན། བོད་སྐད་ནང་ཁུལ་ལ་ཡུལ་སྐད་མི་འདྲ་བ་ཆེ་ཁག་ཁ་ཤས་ཤིག་གཤམ་དུ་བཀོད་ཡོད། དེ་ནི་ངའི་བློ་ངོར་ཡོད་ཚད་རགས་བསྡུས་ཀྱིས་བཀོད་པ་ཙམ་ལས་ཞིབ་འཇུག་གཏིང་ཟབ་བྱས་ཐུབ་མེད། སྣོན་འཕྲི་དང་། མིང་འདོགས་སྟངས། དབྱེ་བ་དགར་སྟངས་སོགས་ལ་བསམ་འཆར་འདོན་རོགས།
བོད།
རྩོམ་སྒྲིག• དབུས་སྐད། ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར་ཁོང་གཏོགས་ཀྱི་རྫོང་ཁ་ཤས། • གཙང་སྐད། གཞིས་རྩེ་ས་ཁུལ། • ཀོང་པོའི་སྐད། ཉིང་ཁྲི་ས་ཁུལ། • སྟོད་སྐད། མངའ་རིས་ཁུལ། • ལྷོ་ཁའི་སྐད། ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ། • ཧོར་སྐད། ནག་ཆུ་ཁུལ། • ཁམས་སྐད། ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ། དཀར་མཛེས་ཁུལ། ཡུལ་ཤུལ་ཁུལ། བདེ་ཆེན་ཁུལ། ཁམས་སྐད་བཤད་མཁན་ནི་ད་དུང་ཀན་ལྷོ་ས་ཁུལ་ཅོ་ནེ་དང་མངའ་རིས་ཁུལ་དགེ་རྩེ་རྫོང་སོགས་སུ་ཡང་ཡོད། • ཨ་མདོའི་སྐད། མཚོ་ཤར་ཁུལ། མཚོ་ལྷོ་ཁུལ། མཚོ་ནུབ་ཁུལ། མཚོ་བྱང་ཁུལ། རྨ་ལྷོ་ཁུལ། མགོ་ལོག་ཁུལ། ཀན་ལྷོ་ཁུལ། རྔ་བ་ཁུལ། ད་དུང་དཀར་མཛེས་ཁུལ་གྱི་གསེར་རྟ། ལི་ཐང་། དཔལ་ཡུལ་སོགས་འབྲོག་སྡེ་མང་པོ་ཞིག་ནི་ཨ་མདོའི་སྐད་རྒྱག་མཁན་ཡིན།
• རྫོང་ཁ། རྫོང་ཁ་ནི་འབྲུག་གི་གཞུང་སྤྱོད་སྐད་ཡིན། རྫོང་ཁག་ཉི་ཤུའི་ནང་གི་རྫོང་ཁག་བརྒྱད་དེ། ཐིམ་ཕུ། སྤ་གྲོ། པུ་ན་ཁ། དབང་འདུས་ཕོ་བྲང་། སྒར་ས། ཧའེ། རྡ་གར་ན། ཆུ་ཁ་བཅས་ཀྱིས་ཡུལ་སྐད་ཡིན། • ཁྱོད་ཅ་ང་ཁ། ལྷུན་རྩེ་དང་མོན་སྒར་རྫོང་སོགས། • ལ་ཁ། དབང་འདུས་ཕོ་བྲང་གི་སྡེ་ཚོ་ཁ་ཤས། • མེ་རག་ས་སྟེང་འབྲོག་སྐད། བཀྲ་ཤིས་སྒང་གི་འབྲོག་སྡེ་ཁག་གཅིག • དུར་གྱི་འབྲོག་སྐད་དམ་འབྲོག་སྐད། བུམ་ཐང་གི་འབྲོག་པ་ཁག་གཅིག
• ཤར་པའི་སྐད། ཤར་པའི་སྐད་ནི་རི་བོ་ཇོ་མོ་གླང་མ་དང་གངས་ཅན་མཛོད་ལྔའི་འགྲམ་རྒྱུད་ཀྱི་སྡེ་ཚོ་ཁག། དེ་ཡང་ཤར་ཁུམ་བུ། རྡོ་ལ་ཁ། ཏྲ་པོལ་ལྗོངས། སན་ཁུ་ཝ་ས་སྦ། སེན་དྷུ་པལ་ཅོག་སོགས་དང་ད་དུང་བོད་ཀྱི་འགྲམ་ས་ཁུལ་དུ་ཡང་བེད་སྤྱོད་བྱེད་མཁན་ཡོད། • དོལ་བོའི་སྐད། དོལ་བོ་རྫོང་། • གློ་བོའི་སྐད། གློ་སྨིན་ཐང་རྫོང་། • གྲོག་པོ་སྒོ་ལའི་སྐད། ཏྲ་པོལ་ལྗོངས་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་སྡེ་ཚོ་ཁ་ཤས་ཤིག
• འབྲས་ལྗོངས་སྐད། འབྲས་ལྗོངས་སམ་སི་ཀིམ་མངའ་སྡེའི་ཁུལ།• ལ་དྭགས་སྐད། འཇམ་མུ་ཀ་ཤི་མིར་མངའ་སྡེའི་ལ་དྭགས་རྫོང་། སྐར་རྒེལ་རྫོང་ཁོངས་ཀྱི་ཟངས་དཀར་སོགས། • པུ་རིག་སྐད། ལ་དྭགས་ཁོངས་ཀྱི་སྡེ་ཚོ་ཁ་ཤས། • སྤི་ཏི་སྐད། ཧི་མ་ཅལ་མངའ་སྡེའི་ཁོངས་ལ་ཧུལ་དང་སྤི་ཏི་སོགས། • གར་ཞྭ་སྐད། ལ་ཧུལ་དང་སྤི་ཏི། • ཉམ་སྐད། ཁུ་ནུ་རྫོང་།
པ་ཀི་སི་ཐན།
རྩོམ་སྒྲིག• སྦལ་ཏིའི་སྐད། སྦལ་ཏི་སི་ཐན་དང་རྒན་ཆེ་སོགས་པ་ཀི་ཐན་གྱི་བྱང་ཕྱོགས་ས་ཁུལ།
ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ།
རྩོམ་སྒྲིག༄༅། གངས་ལྗོངས་ཡི་གེའི་སྣང་བྱེད་ཐོན་མི་སམ་བྷོ་ཊ་མཆོག་གིས་རྒྱལ་པོའི་བཀའ་བཞིན་ཐུགས་བསྐྱེད་ཀྱི་གོ་ཆ་གྱོན། སྙིང་སྟོབས་ཀྱིས་རི་བོ་ཕྲག་ཏུ་བླང་། དཀའ་ཀྱོག་གི་འཕྲང་ཆེན་དུ་མ་བརྒལ་ཏེ། དུས་རབས་བདུན་པ་ཕྱི་ལོ། ༦༣༣ ལོར་རྒྱ་གར་ལ་བཞུད་ཏེ། འཕགས་ཡུལ་གྱི་མཁས་པ་བྲམ་ཟེ་ལི་བྱིན་སོགས་ཀྱི་མདུན་ཡིག་རིགས་དུ་མར་སྦྱང་བརྩོན་གནང་བ་མ་ཟད། མཐར་བོད་རང་གི་སྐད་གཤིས་དང་མཐུན་པའི་ཡི་གེ་འཐུས་སྒོ་ཇེ་ཚང་དུ་བཏང་བའི་མ་ཕྱི་ནི། ཞང་ཞུང་སྨར་ཡིག་དང་། འཕགས་ཡུལ་གྱི་གུབྟ། ལཉྫ། ཝརྟུ་སོགས་བཤད་སྲོལ་མང་དག་ཡོད་ཀྱང་། ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་ལེགས་བསྡུས་གནང་ཡོད་པ་སྨོས་མེད་སྙམ་མོ༎
ད་དུང་ངེས་པར་དུ་ཤེས་དགོས་པ་དང་བཤད་འོས་པ་ཞིག་ལ། ལོ་ངོ་བཞི་སྟོང་སྔོན་གྱི་སྟག་གཟིག་སྤུངས་སོ་ཆེ་ཆུང་དང་། དེ་རྗེས་སྟོན་པ་གཤིན་རབ་ཀྱིས་ཡིག་རིགས་དྲུག་ཅུ་ནང་ཞིག་གསར་གཏོད་གནང་བའི་གྲས། ཞང་ཞུང་སྨར་ཆེན་དང་། སྨར་ཆུང་། གཟི་ཡིག ལྷ་བབ་ཡི་གེ་སོགས་ད་ཆ་དངོས་སུ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པ་འདི་དག་བོད་ཡིག་ཏུ་ཅི་སྟེ་ངོས་མི་འཇི༹ན༎ ཐོན་མི་ཉིད་ནས་སྲོལ་གཏོད་གནང་བར་དབུ་ཅན་དང་། དབུ་མེད་གཉིས་སུ་ངེས་ལ། ཉིད་ཀྱི་ཕྱག་བཟོའི་དབུ་ཅན་ལ་སྦལ་ནག་ན་ལ་བགྲད་འདྲ་དང་། དེ་རྗེས་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་མཁན། རིན་ཆེན་འབར་ཞེས་པས་སོ་ཕག་གཤིབ་འདྲ། ཆབ་དཀར་བེའུ་ཚེས་བྱ་ཕོ་འཇོལ་འདྲ། དགེ་བསྙེན་དཀོན་མཆོག་དབང་གིས་ནས་སྔོན་སེང་དཀར་ཐོག་བཀྲམ་འདྲ། བྷ་ཤོ་ཁྲམ་མཾ་ཤཱཀྱ་དཀོར་གྱིས་མུ་ཏིག་བསྟར་ལ་བརྒྱུས་འདྲ། ཚེ་སྤོངས་བྱང་ཆུབ་ཀྱིས་སྦུར་ནག་བགྲད་འདྲ། འདྲེ་བ་ཡོན་ཏན་གྱིས་ཉ་མོ་ཆུ་ནང་ནས་ཕྱུང་འདྲ། གྲ་རྒོད་རྣམས་གཉིས་ཀྱིས་སེང་གེ་གནམ་དུ་མཆོང་འདྲ། ཡང་ཡིག་མཁན་ཀ་ཆུང་གིས་སོ་ཕག་གཤིབ་འདྲར་དཔེ་བྱས་པའི་གསར་བཏོད་ལ་ལེབ་ནི་གྲུ་བཞི་བདེ་ལེགས་ཞེས་བྱུང་།
དེ་རྗེས་ཁྱུང་པོ་གཡུ་ཁྲིས་སྔར་ཡོད་ཀྱི་དབུ་ཅན་གྲགས་ཅན་རྣམས་ཀྱི་ལེགས་ཆ་ཕྱོགས་བསྡུས་གནང་སྟེ། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་སྤྱི་ཁོག་གཏན་ལ་ཕབ་པ་ནས་བཟུང་། ད་བར་དབུ་ཅན་འབྲི་སྟངས་འགྱུར་བ་ཆེར་མ་སོང་། འོན་ཀྱང་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་དབུ་ཅན་འབྲི་སྟངས་ལ་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་སྣང་སྟེ། དབུས་གཙང་ཁུལ་དུ་དཀར་ཆ་ལས་ནག་ཆ་ཅུང་ཙམ་ཆེ་ལ་ཡིག་འབྲི་ཚོ་བ་ཡོད། ཁམས་བྲིས་སྡེ་དགེའི་ཤིང་དཔར་ལྟར་ན་དཀར་ནག་ཆ་སྙོམས་ཞིང་བརྗིད་ཉམས་ལྡན། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་མཇུག་ཏུ་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་དང་། རྒན་གྲགས་པ་སོགས་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱུན་ལ། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་དཀར་ཆ་ཆེ་ལ་ནག་ཆ་ཅུང་ཙམ་ཆུང་བ། རྐང་པ་ཤིན་ཏུ་བརྙན་ཞིང་སྦོ་ལྡུམ་པ། དབུ་ཅན་གྱི་མཇེ༹ས་རྩལ་ཡིག་གཟུགས་ལྟར་གྱུར་ཏེ་དེངས་སང་མདོ་ཁམས་གཉིས་སུ་དར་ཁྱབ་ཧ་ཅང་ཆེ།
དེ་བཞིན་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ཚུན་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ། ལྡན་མ་རྩེ་མང་གི་ཕྱག་རྒྱུན་ལ་ལྡན་ལུགས་དང་། གཞན་ཡང་ལི་ལུགས་གཉིས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་ཆེན་པོ་ཕྱིན་པར། ཁྱབ་ཆེ་བ་དབུས་བྲིས་དང་། ཁམས་བྲིས་གཉིས། དབུས་བྲིས་སམ་གཞུང་བྲིས་ལ། ཚུགས་རིང་། ཚུགས་ཐུང་། དཔེ་ཚུགས། རྒྱུག་ཡིག་གམ་འཁྱུག འཁྱུག་ཆེན། འབྲུ་ཚ་བཅས་དང་། ཁམས་བྲིས་ཕལ་ཆེ་བ་དཔེ་ཚུགས་ཤས་ཆེ་ལ་ཤིན་ཏུ་འཐད་ལྡན་དུ་མཐོང་། དཔེར་ན་ཁམས་ཁྱུང་པོའི་ཁུལ་དུ་རྒུར་ཚ་དང་། ཁྱུང་བྲིས་རིགས་འགའ་ཤས། ཁམས་ནང་ཆེན་ཉེར་ལྔའི་ཁུལ་དུ་ནང་བྲིས་ནོར་བུ་མ་གཙོས་དཔེ་ཚུགས་རིགས་འདྲ་མིན། ཁམས་སྡེ་དགེའི་བྲིས་ཁྲིག་དང་པད་མ་འཁྱུག མགོ་ལོག་དང་ཨ་མདོའི་ཁུལ་གྱི་དཔེ་ཚུགས་བཅས་ཁྱད་ལྡན་དུ་མ་ཡོད། གཞན་ཡང་མཁས་མཆོག་ལོ་པཎ་རྣམས་ཀྱིས་མཇ༹ད་པའི་བློ་ལྡན་ཡིག་གསར་སྣ་ཚོགས་དང་། ལྷ་བབ་ཡི་གེ མཁའ་འགྲོའི་བརྡ་ཡིག གཏེར་ཡིག་འདྲ་མིན་སོགས་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་དངོས་སུ་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད༎
ཟིན་ཐོ་འམ་དཔྱད་གཞི།
རྩོམ་སྒྲིགདཔྱད་གཞིའི་དཀར་ཆག
རྩོམ་སྒྲིགད་དུང་གཟིགས།
རྩོམ་སྒྲིགཕྱི་ཕྱོགས་དྲ་མཐུད།
རྩོམ་སྒྲིག- Sándor Kőrösi Csoma 1834 Essay Towards a Dictionary, Tibetan and English Printed at the Baptist Mission Press [༡][༢]
- Sandor Csoma de Körös 1834 A grammar of the Tibetan language Baptist Mission Press Volume 1[༣]
- H. A. Jäschke 1865 A Short Practical Grammar of the Tibetan Language, with Special Reference to the Spoken Dialects
- H. A. Jäschke 1866 Romanized Tibetan and English Dictionary[༤][༥]
- H. A. Jäschke 1871 Handwörterbuch der Tibetischen Sprache, Part 1 Unitätsbuchhandlung
- Hodgson, B. H. (Brian Houghton) 1874 Essays on the languages, literature, and religion of Nepál and Tibet London, Trübner & co.
- H. A. Jäschke 1881 Tibetan-English Dictionary Taylor & Francis [༦]
- Heinrich August Jäschke 1881 A Tibetan-English dictionary, with special reference to the prevailing dialects: To which is added an English-Tibetan vocabulary Printed by Unger Brothers (T. Grimm)
- Heinrich August Jäschke 1883 Tibetan grammar Trub̈ner & co. [༧]
- Heinrich August Jäschke 1888 Tibetan grammar Trub̈ner & co.
- Sarat Chandra Das 1902 A Tibetan-English dictionary with Sanskrit synonyms, Volume 1 Bengal Secretariat Book Depot Volume 2
- Sarat Chandra Das 1902 A Tibetan English Dictionary With Sanskrit Synonyms Motilal Banarsidass Publ. [༨][༩]
- Śarac Candra Dāsa 1902 A Tibetan-English Dictionary: Compact Edition with Sanskrit Synonyms Asian Educational Services
- Vincent C. Henderson 1903 Tibetan Manual Inspector General of Chinese imperial maritime customs
- Hannah, Herbert Bruce 1912 A grammar of the Tibetan language, literary and colloquial. With copious illustrations, and treating fully of spelling, pronunication, and the construction of the verb, and including appendices of the various forms of the verb Calcutta, Printed at the Baptist mission press
- Bell, Charles Alfred, Sir 1919 Grammar of colloquial Tibetan Calcutta, The Bengal secretariat book depot
- Herbert Bruce Hannah 1996 A Grammar of the Tibetan Language: Literary and Colloquial (with Copious Illustrations and Treating Fully of Spelling, Pronunciation and the Construction of the Verb and Including Appendices of the Various Forms of the Verb) Motilal Banarsidass Publ.
- H. A. Jäschke 2003 Tibetan-English Dictionary Courier Dover Publications
- H. A. Jäschke 2004 Tibetan-English Dictionary Routledge